Katolicy i ewangelicy na Śląsku

Dwoma dominującymi wyznaniami ns Śląsku od XVII wieku byli katolicy i ewangelicy. Ich współżycie przez długie okresy nie było pokojowe a naznaczone wojnami, nieufnością i konfliktami społeczno-gospodarczo-narodowymi.

Śląsk nawet jeśli w przeważającej części katolicki, nigdy nie był jednorodny wyznaniowo i w tej kwestii odznaczał się dużą dynamiką. Ruchy odmienne od głównej linii ideologicznej Rzymu były normalnością, mimo że były silnie zwalczane. W średniowieczu występowali flagelanci, zwani popularnie biczownikami, waldensi, beginki czy husyci. Wszystkie te ruchy były jednak niewielkie w stosunku do ogółu ludności. Dopiero reformacja zmieniła wszystko.

Protestantyzm na Śląsku do XIX wieku

31 października 1517 roku doktor teologii MARTIN LUTER (1483–1546) w miasteczku Wirtemberga nad Łabą do drzwi tamtejszego kościoła zamkowego przybił dokument, który doprowadził do prawdziwie europejskiej rewolucji kulturowej. Zawierał on 95 punktów, popularnie zwanych tezami, w których Luter sprzeciwiał się sprzedawaniu odpustów.

95 tez Marcina Lutra

O ile wśród mieszkańców terenów wiejskich Śląska Kościół katolicki cieszył się w dużej części niesłabnącym poparciem, to w miastach narastał konflikt z patrycjatem, który szukał dla siebie możliwości uzyskania większych wpływów. We Wrocławiu pierwsze pisma Lutra pojawiły się w 1519 roku i powoli zaczęły się rozprzestrzeniać na kolejne miasta. Także duchowni zaczęli przyjmować nowe dogmaty, w czym brylowali przede wszystkim franciszkanie oraz augustianie.

Już w kwietniu 1524 roku teolog JOHANN HESS (1490–1547), który został mianowany, wbrew oporom ze strony kapituły katedralnej, przez radę miejską Wrocławia na proboszcza kościoła św. Marii Magdaleny, w dniach 20-23 kwietnia 1524 roku w kościele Dorotheenkirche podczas jednej z oficjalnych debat publicznych opowiedział się za poglądami już wówczas ekskomunikowanego Lutra. W kolejnych miesiącach wraz z AMBROSIUSEM MOIBANUSEM (1494–1554) – księdzem w kościele św. Elżbiety zaczął po cichu wprowadzać przepisy wittenberskie (zmieniono formę nabożeństw, wprowadzono nowy śpiewnik) i ulepszać system szkolnictwa oraz działalności dobroczynnej. W 1525 roku we Wrocławiu wydano niemiecki Katechizm, do którego słowo wstępne napisał sam Luter.

Dla Wrocławia charakterystyczne było to, że tamtejsi reformatorzy unikali rozłamu i rozbratu z Kościołem rzymskokatolickim. Hess w jednym z listów do FRANCISCUSA GALLINARIUSA, kaznodziei w Ołomuńcu, napisał: My, kaznodzieje, jesteśmy wozakami, nie wolno nam jeździć tam, gdzie myślimy, ale tam, gdzie konie i wozy mogą jechać bez szkody.

W nabożeństwach ewangelickich głównym punktem były kazania, stąd wielka popularność ambon i kazalnic. Ambona we wrocławskim kościele św. Marii Magdaleny została przebudowana w latach 1579–1580 według projektu Friedricha Grossa Starszego (ok. 1540–1589).

Reformacja szybko zyskiwała poparcie, głównie mieszczan, którzy widzieli w nowej wierze możliwość poszerzenia swojej władzy i wpływów. Domagali się oni wprowadzenia reform Lutra, na czele z kazaniami w miejscowych językach oraz zniesieniem celibatu, kultu świętych i odpustów. Także część książąt śląskich, zwłaszcza Piastów, w tym najważniejszy wówczas władca na Śląsku książę FRYDERYK II legnicki (1480–1547), z pobudek religijno-politycznych opowiedzieli się za protestantyzmem. Margrabia Brandenburgii i Ansbachu JERZY Pobożny (1484–1543), który na mocy sukcesji podporządkował sobie rozległe śląskie ziemie jako jedyny wśród książąt ze Śląska podpisał w 1530 roku tak zwaną Konfesję Augsburską. Confessio Augustana była podstawową księgą wyznaniową luteranizmu, napisaną przez FILIPA MELANCHTONA (1497–1560) i ogłoszoną na sejmie Rzeszy w Augsburgu 25 czerwca 1530 roku.

Jednym z głównych aspektów dzięki którym protestantyzm szybko zdobywał zwolenników było silne przywiązanie do rozwoju człowieka i wspieranie rozwoju edukacji. Według Lutra Pismo Święte miało być dostępne dla każdego wierzącego bez względu na to, jakim językiem się on posługiwał. Tym sposobem każdy wierny stawał się jakoby własnym kapłanem, który mógł interpretować słowo zapisane w Biblii zgodnie ze swoim sumieniem, a nie tak, jak głosili katoliccy księżą z ambony. Edukacja i opieka nad biednymi były głównymi celami reformacji.

Na Śląsku rozwój edukacji niezaprzeczalnie związany jest właśnie z protestantyzmem. Jeden z uczniów Melanchtona – VALENTIN FRIEDLAND zwany TROTZENDORFEM (1490–1556) w Złotoryi przekształcił tamtejszą szkołę łacińską w europejskiej sławy gimnazjum humanistyczne. Legnicki książę FRYDERYK II (1480–1547) w 1526 roku założył pierwszy protestancki uniwersytet. Ta położona w Legnicy instytucja istniała jednak jedynie 3 lata, gdyż z powodów głównie finansowych musiała zostać zamknięta. We Wrocławiu w1560 roku szkoła miejska przy kościele św. Elżbiety (istniała od 1293 roku) przekształcona została w ewangelickie gimnazjum i szybko stało się kuźnią kadr dla administracji państwowej i kościelnej regionu. Innym znamienitym przykładem rozwoju edukacji okresu reformacji było Gymnasium academicum (Schoenaichianum) w Bytomiu Odrzańskim (obecnie województwo lubuskie, ale historycznie część Śląska). Ta podówczas słynna instytucja założona została w 1609 roku przez cesarskiego radcę oraz wicekanclerza Georga von Schönaicha (1557–1619).

Na początku XVI wieku w diecezji wrocławskiej istniało około 1500 parafii katolickich. Po około 150 latach pozostawało ich już tylko 200, co doskonale pokazuje rozwój protestantyzmu na Śląsku.

Pomnik Valentina Trotzendorfa w Złotoryi.

Rozwój edukacji miał niebywały wpływ na rozwój kulturalny Śląska. To dzięki niemu w regionie pojawili się tacy poeci jak MARTIN OPITZ (1597–1639) w Bolesławcu czy ANDREAS GRYPHIUS (1616–1664) w Głogowie.

Jednym ze szczególnych elementów współistnienia obu wyznań na Śląsku była tak zwana śląska tolerancja, która na tle innych części Europy Środkowej była czymś rzadko spotykanym. Na Śląsku więc nic nie stało na przeszkodzie by w wielu miejscowości obok kościoła katolickiego, stał również kościół protestancki. Wrocław – stolica regionu był dwu-wyznaniowy, a współżycie, choć nie przebiegało bez konfliktów, trwało wiekami. Śląscy ewangelicy należeli w większości do umiarkowanego skrzydła, dzięki czemu istniała możliwość dogadania się z kościołem katolickim, jeśli nie we wszystkich, to w wielu kwestiach. Sama tolerancja oczywiście nie obejmowała jednak wszystkich. Żydzi, anabaptyści, kalwiniści, ewangelicy reformowani czy Schwenckfelderzy [wyznawcy mistycznego spirytysty i reformatora KASPARA SCHWENCKFELDA VON OSSIG (1489–1561) z Legnicy] nie cieszyli się taką tolerancją jak ewangelicy i katolicy, a zamiast tego często doznawali dyskryminacji i prześladowań od przedstawicieli obu dominujących wyznań.

Wyznawcy Schwenckfelda na Śląsku istnieli praktycznie do 1734 roku, kiedy to zdecydowali się na emigrację do Ameryki Północnej, gdzie można ich spotkać do dnia dzisiejszego. Anabaptyści byli zawsze grupą niewielką na Śląsku (ich głównym ośrodkiem była Bystrzyca Kłodzka), zaś kalwinizm cieszył się popularnością jedynie wśród warstw wykształconych. Na kalwinizm przeszli na początku XVII wieku między innymi książęta Brzegu i Legnicy z dynastii Piastów Śląskich. Oprócz Wrocławia, sporym ośrodkiem kalwinizmu był Bytom i tamtejsze gimnazjum. Dominującym kościołem protestanckim byli jednak ewangelicy.

Na Śląsku Cieszyńskim reformację wprowadził WACŁAW III ADAM (1524–1579).

Katolicy a ewangelicy

Reformacja załamała jednolitość społeczeństwa europejskiego. Dotychczas dominujący niemal wszędzie katolicyzm musiał podzielić się w walce o rząd o dusz z nową, silną wiarą chrześcijańską. Kontrreformacja, której początki sięgały soboru trydenckiego (1545–1563) zastopowała rozszerzanie się wpływów protestantyzmu, a na niektórych obszarach nawet jego cofnięcie. Mimo to protestantyzm znalazł silne oparcie w wielu regionach i wrósł w tkankę społeczeństwa. Na Śląsku protestanci stali się dominującym wyznaniem. W 1609 roku cesarz RUDOLF II Habsburg (1552–1612) wydał Majestätsbrief czyli list majestatyczny, gwarantujący swobodę wyznania w Czechach i na Śląsku.

Alegoria Kościoła katolickiego. 1630 rok, kościół parafialny pod wezwaniem Michała Archanioła w Grodkowie.

Kontrreformacja, która angażowała niemal całe siły kościoła katolickiego na Śląsku większe sukcesy zaczęła odnosić dopiero w wyniku straszliwej wojny trzydziestoletniej (1618–1648). Prym w działalności kontrreformacyjnej wiedli jezuici oraz cystersi. Założone przez opata klasztoru cystersów w Krzeszowie BERNHARDA ROSY (1624–1696) Bractwo Świętego Józefa na całym Śląsku skupiło 100 000 katolików.

Cesarz FERDYNAND II Habsburg (1578–1637) dokonał na podległych mu obszarach księstw dziedzicznych konfiskaty 656 kościołów protestanckich, a sami protestanci stracili swe wpływy na rzecz powrotu katolików. W tym czasie pojawili się tak zwani protestanccy kaznodzieje leśni, którzy z braku świątyń odprawiali swe nabożeństwa na wolnym powietrzu.

Symbolem powrotu do dawnej wiary stał się poeta JOHANNES SCHEFFLER (1624–1677), który po przejściu na katolicyzm przyjął imię Angelus Silesius. Wielu protestantów uciekło do innych krajów, takich jak Polska. Jednym z nich był pastor i poeta z Głogowa JOHANN HEERMANN (1585–1647), który wyemigrował do Leszna.

Kończący wojnę trzydziestoletnią pokój westfalski mimo wszystkich ograniczeń zapewniał protestantom podstawowe prawa. Cesarz Ferdynand wyraził zgodę na budowę trzech kościołów w księstwach dziedzicznych pod pewnymi warunkami. Podczas ich budowy można było wykorzystać nietrwałe materiały, takie jak glinę, piasek, słomę i drewno. Nie można było natomiast używać gwoździ. Świątynie mogły zostać zbudowane jedynie poza terytorium poszczególnych miast, nie mogły także posiadać wież ani dzwonnic. W ten sposób nieopodal Jawora (1654–1655), Świdnicy (1656-1657) oraz Głogowa (zbudowany w 1652 roku) powstały tak zwane Kościoły Pokoju (Friedenskirche) – zadziwiające i monumentalne bożnice, z których do dnia dzisiejszego przetrwały dwie – w Jaworze i Świdnicy.

Kościół Pokoju w Świdnicy. W kościele tym działał słynny pastor BENJAMIN SCHMOLCK (1672–1737), autor wielu pieśni religijnych.

27 stycznia 1709 ogłoszono reces egzekucyjny, dzięki czemu na Śląsku pozwolono wybudować kolejne 6 kościołów protestanckich. Były to kościoły łaski (Gnadenkirchen), a symbolem ich utworzenia stały się tak zwane Laski Łaski. Znajdowały się one w Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze (za wzór w tym wypadku posłużył kościół św. Katarzyny w Sztokholmie), Kamiennej Górze (tu także za wzór posłużył szwedzki kościół; ich architektem był MARTIN FRANTZ, Miliczu oraz Cieszynie (do dzisiaj przetrwały kościoły w Miliczu, Kamiennej, Jeleniej Górze oraz Cieszynie). Wcześniej w wyniku ugody altransztadzkiej nakazano cesarzowi zwrócić ponad 120 świątyń protestantom, na co wpływ miały działania szwedzkiego króla KAROLA XII (1682–1718). Jedną z ciekawszych inicjatyw początku XVIII wieku było utworzenie Akademii Rycerskiej w Legnicy. Jej nauczycieli mogli należeć do obu dominujących na Śląsku wyznań.

Piastowskie i ewangelickie księstwa – legnickie, brzeskie oraz wołoskie po wymarciu książęcej linii rządzącej, do 1675 roku trafiły we władanie Habsburga, który wywłaszczył protestanckie kościoły, a pastorów wygnał.

Kiedy wojska pruskie zajęły Śląsk w wyniku wojen śląskich wiele się zmieniło. Fryderyk II Wielki (1712–1786), król Prus wprowadził w nowej prowincji swojego państwa wolność wyznania, z czego cieszyli się nie tylko przedstawiciele wielkich wyznań, ale i na przykład herrnhuci czyli przedstawiciele Wolnego Kościoła Ewangelikalnego, zwani inaczej braćmi morawskimi, którzy z Górnych Łużyc rozprzestrzenili się także na Śląsk, gdzie w Piławie Górnej, Godnowie, Nowej Soli oraz Pawłowiczkach założyli swoje osady braterskie.

Co prawda śląscy protestanci i otrzymali z powrotem wszystkich utraconych kościołów, ale w zamian mogli budować nowe domy modlitwy. Były one z reguły prostej konstrukcji, najczęściej szachulcowej lub drewnianej. Kontrreformacja okazała się ostatecznie dużym sukcesem. W 1724 roku na obszarze podlegającym biskupstwu wrocławskiemu, około 60% mieszkańców było katolikami. Jeszcze lepsze efekty uzyskano na Górnym Śląsku.

Ludność katolicka i ewangelicka, oprócz płaszczyzny czysto sąsiedzkiej, stykała się na trzech głównych płaszczyznach:

• religijnej;
• narodowej;
• kulturowej.

Płaszczyzna religijna

Kościół ewangelicki w Gogolinie powstał z inicjatywy pastora EDMUNDA SCHMIDTA z Krapkowic oraz dzięki wsparciu finansowemu ze strony dyrektora Gogolińskich Zakładów Wapienniczych SOBIREYA oraz Śląskiego Dzieła im. Gustawa Adolfa. Budowa trwała w latach 1908-1909

Różnice doktrynalne, odmienna obrzędowość, brak kultu maryjnego i świętych, inna pozycja duchownego, który był wybierany i mógł być żonaty sprawiały, że kościoły luterańskie lub reformowane różniły się znacznie od kościoła katolickiego, co powodowało powstawanie barier dla części społeczeństwa nie do przekroczenia lub zrozumienia. Tak katolicy jak i ewangelicy mieli poczucie wyższości własnych zasad moralnych i religijnych i odnosili się z nieufnością wobec osób o innych poglądach religijnych. Ewangeliccy pastorzy często w swoich kazaniach podkreślali, że poprzez odrzucenie tak ważnych dla katolików tradycji kościelnej, kultu maryjnego i kultu świętych ich interpretacja wiary w jednego Boga była tą prawdziwą. Szczególnie krytykowano instytucję papieską.

Marcin Luter słuchający podszeptów diabła. Karykatura z epoki

Z drugiej strony katoliccy duchowni traktowali wyznawców luteranizmu czy kalwinów jako heretyków w odróżnieniu od prawosławnych, którzy w tym wypadku byli schizmatykami. W 1868 roku papież PIUS IX (1782–1878) w jednym ze swych listów zawarł pogląd, że kościoły protestanckie są stowarzyszeniami religijnymi, które nie wyznają prawdziwej wiary w Chrystusa. W katolickiej prasie regularnie pojawiały się opinie, jakoby reformacja była matką wszelkiej rewolucji, a rozwój socjalizmu w Europie miał swoje źródło w protestanckim racjonalizmie. Powszechna była także opinia, że protestanci wespół z Żydami oraz socjalistami planowali zniszczyć katolicyzm. Podsycano wśród ludu ciemną legendę protestantyzmu. Na Górnym Śląsku wierzono, że luteranie i kalwiniści organizowali tak zwane czarne msze, których głównym celem miało być sprowadzenie nieszczęść na prawych katolików.

Obrzędowość katolików i protestantów, przy tak dużych różnicach doktrynalnych, była jednak podobna, choć protestanci uznawali jedynie sakramenty chrztu i Wieczerzy Pańskiej. Różnice odznaczały się dość wyraźnie w wystroju bożnic. W świątyniach protestanckich dominowała surowość, próżno było szukać barokizmów, a także obrazów przedstawiających Matkę Boską oraz świętych. Świątynie Kościoła reformowanego były w ogóle pozbawione ozdób, obrazów i krucyfiksów, gdyż według ich wyznawców jakiekolwiek przedstawienie Boga było zabronione. Różnił się także ubiór duchownych. Pastorzy nosili czarne togi z białym kołnierzykiem i czarny biret. Mogli także nosić brody w odróżnieniu od duchownych katolickich.

Jedną z zasadniczych różnic była pozycja duchownego. Pastor był wybierany, a wierni mieli większy wpływ na życie parafii. Ważną rolę w społeczności wiernych pełniła żona pastora. Brak celibatu oraz dopuszczenie do rozwodów były w oczach katolików znakiem braku zasad moralnych protestantów.

Przynależność religijna przez większość czasu z reguły była dziedziczna przez co stawała się elementem tradycji i zakorzenienia się danej społeczności. Wiara przodków była w tym wypadku trwałym składnikiem świadomości społecznej, podobnie jak trwanie budynków sakralnych – długowieczności danego wyznania.

Płaszczyzna narodowa

Wspólne wyznanie odróżniało od siebie dane społeczności, co szczególny wyraz otrzymywało, gdy odmienność religijna oznaczała także odmienność etniczną. Kształtujące się w XIX wieku w krajach Europy środkowo-wschodniej więzi narodowe w dużej części budowano na wrogości do obcej wiary i języka. Stąd narodził się stereotyp Polaka-katolika i Niemca-luteranina.

Oczywiście istniała duża grupa ewangelików-Polaków, szczególnie na Śląsku Cieszyńskim. W wielu ewangelickich parafiach istniała funkcja pastora polonicusa, a pisma czy kazania sporządzano także po polsku. Diakon w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu PAULUS GLODIUS (zm. 1640) w 1605 roku stworzył jeden z pierwszych dwujęzycznych polsko-niemieckich katechizmów.

Płaszczyzna kulturowa

Większość protestantów na Śląsku była Niemcami lub wywodziła się z niemieckiego kręgu kulturowego. Protestanckie Prusy, a później Cesarstwo Niemieckie należało do przodujących cywilizacji na świecie pod wieloma względami, od gospodarczych, poprzez militarne, na kulturze kończąc. W sferze kulturowej protestanci prezentowali odmienny zespół norm niż katolicy. Wielu XIX-wiecznych ideologów i myślicieli (w tym MAX WEBER czy GEORG HEGEL) łączyło tym samym rozwój kapitalizmu oraz postęp cywilizacyjny i gospodarczy właśnie z dominującym w kilku krajach (Niemcy, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone) protestantyzmem.

Protestantyzm charakteryzował kult pracy, skłonność do działań innowacyjnych, rezygnacja z bieżącej konsumpcji na rzecz inwestycji. Powszechnie uważano protestantów za bardziej sumiennych, pracowitszych, gospodarniejszych. Zauważano, że przestępczość występowała u nich rzadziej.

Należy jednak podkreślić, że bariery między ewangelikami a katolikami nie należały do tych nieprzekraczalnych. Wcale częste były małżeństwa mieszane. Obie kultury przenikały się także wzajemnie na różnych płaszczyznach. Nie zmienia to faktu, że w połączeniu ze sprawą narodową wrogość pomiędzy katolikami, a protestantami rosła i była znacznie większa u schyłku XIX wieku, niż na jego początku.

XIX wiek

FRYDERYK II Wielki dbał o to, żeby w jego państwie istniała różnorodność wyznaniowa, co miało także praktyczne strony, takie jak załamanie monopolu jednej religii. FRYDERYK WILHELM III (1770–1840) zmienił jednak nastawienie i połączył parafie luterańskie oraz reformowane w Unię ogólno-pruskiego Kościoła krajowego, co wywołało liczne protesty, a na Śląsku doprowadziło do powstania nowego porządku kościelnego, tak zwanej agendy.

W XIX wieku protestanci na większości obecnych ziem polskich stanowili niewielki procent ludności. Pod koniec wieku na Górnym Śląsku było 9,7 % ewangelików, w Galicji, 0,5%, Pomorzu Gdańskim 47,5%, Wielkim Księstwie Poznańskim 30,9%, na Śląsku Cieszyńskim 27,3%, w rejenci olsztyńskiej aż 70,3%, ale w Królestwie zaledwie 4,6%. Większość wśród ewangelików stanowili Niemcy. Większe skupiska ewangelickiej ludności słowiańskiej znajdowały się na Mazurach, Śląsku Cieszyńskim oraz części Górnego Sląska – powiat kluczborski.

Kulturkampf

W okresie gdy arcybiskupem wrocławskim (18 października 1853 – 20 października 1881) był bp HEINRICH ERNST KARL FÖRSTER (1799–1881) ogłoszony został dogmat o nieomylności papieża, któremu sprzeciwiła się pewna grupa duchownych. Na wydziale teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego doszło do burzliwych dyskusji oraz odejścia części profesorów, w tym księdza JOSEPHA HUBERTA REINKENSA, w wyniku sporu teologicznego na temat dogmatu o nieomylności papieża pomiędzy biskupem Försterem a teologiem i dogmatykiem JOHANNESEM BAPTISTĄ BALTAZAREM (1803–1871).

Konflikt teologiczny w obrębie kościoła katolickiego stał się pretekstem do rozpoczęcia przez kanclerza OTTONA VON BISMARCKA (1815–1898) tak zwanej walki o kulturę (Kulturkampf – po raz pierwszy słowa tego użył słynny lekarz, antropolog, patolog i polityk w jednym RUDOLF VIRCHOW – w jego rozumieniu miał on stać się synonimem unowocześnienia państwa na gruncie liberalizmu). Żelazny Kanclerz dążył do całkowitego oddzielenia Państwa od Kościoła, a nawet do podporządkowania kościołów władzy świeckiej. Walka z Kościołem była zarazem walką z wpływami Centrum – partii politycznej blisko związanej z katolicyzmem, której wpływy stale rosły. Bismarck zaliczał Centrum do tak zwanej czarnej międzynarodówki – sił politycznych sterowanych przez papieża. Obawa protestanckiego kanclerza przed destabilizacją kraju przez katolików, którzy stanowili znaczna siłę nie tylko na Śląsku, ale i w krajach południowoniemieckich, szczególnie w Bawarii była bardzo mocna. Bismarck obawiał się także katolickich Habsburgów, nadal mających silne wpływy w Cesarstwie Niemieckim.

Od połowy 1871 roku zaczęto wprowadzać prawa uderzające w kościół katolicki. 8 lipca 1871 roku zniesiono wydział katolicki w Ministerstwie Kultury i Wyznań. Kilka miesięcy później w kodeksie karnym wprowadzono Kanzelparagraph (paragraf kazalnicy) w wyniku wprowadzono możliwość ukarania ciężkim więzieniem na okres dwóch lat duchownych, którzy z ambony krytykowali władze państwową. W styczniu 1872 roku na czele Ministerstwa Kultury stanął PAUL LUDWIG ADALBERT FALK (1827–1900), który stał się bliskim sprzymierzeńcem Bismarcka w walce z katolikami w II Rzeszy. Od tego czasu zaczęto wprowadzać jeszcze bardziej restrykcyjne prawa wobec Kościoła katolickiego. Zakazano działalności zakonu jezuitów, w marcu 1872 roku szkolnictwo zostało całkowicie podporządkowane władzy państwowej (do tej pory duża część szkolnictwa powszechnego zależała od kościoła katolickiego i ewangelickiego).

W kwietniu 1873 roku Bundestag uchwalił kolejne ustawy wymierzone w Kościoły, które zostały poddane ustawodawstwu państwowemu. Od tej chwili kandydaci do stanu kapłańskiego musieli ukończyć państwowe gimnazjum, studia teologiczne i złożyć egzamin państwowy z filozofii, historii oraz literatury niemieckiej. Państwo zaczęło także kontrolować kościelny system sądowniczy. W 1875 roku doszło do kasaty zakonów. Władze państwowe internowały i karały wiezieniem niepokornych księży, ograniczały wolność prasy.

Po 1878 roku Bismarck zrezygnował z Kulturkampfu i doszedł do porozumienia z katolikami. Od tego czasu jego głównym wrogiem stał się ruch socjalistyczny.

Centrum

Najpoważniejsza siła polityczna reprezentującą katolików w Niemczech od początku była, powstała na przełomie 1870 i 1871 roku Zentrumpartei, potocznie zwana Centrum. Początkowo przywódcami partii zostali miedzy innymi LUDWIG WINDTHORST (1812–1891), HERMANN VON MALLINCKRODT (1821–1874), KARL FRIEDRICH VON SAVIGNY (1814–1875), AUGUST REICHENSPERGER (1808–1895), PETER REICHENSPREGER (1810–1892), FFRIEDRICH WILHELM WEBER (1813–1894), EERNST LIEBER (1838–1902) oraz pochodzący z Głogowa, a zmarły w Nysie EDUARD MÜLLER (1818–1895). Partia ta za swój cel obrała obronę interesów niezależności instytucji kościelnych oraz konstytucyjnych praw do wolności osobistej i religijnej dla wszystkich obywateli II Rzeszy. Ważnym postulatem w ich programie była koncepcja federalistyczna, a same działania opierali na wysokim dogmacie moralności.

Krótkowzroczna fiksacja polityka Centrum Ludwiga Windthorsta na punkcie „Rzymu” w kontraście z rzekomą dalekowzrocznością polityczną Bismarcka, karykatura z Kladderadatsch z 1884 roku.

Członkowie partii podkreślali swój ponadkonfesyjny charakter, a ich poglądy i program znajdowały także posłuch wśród części protestantów z Hanoweru, a także mniejszości, takich jak Alzatyczycy, Lotaryńczycy czy Polacy. Głównym wyborcom Centrum byli jednak katolicy. Głosem partii były poczytne gazety, takiej jak Kölnische Volkszeitung, Germania, a na Śląsku wydawana we Wrocławiu Schlesische Volkszeitung. Bronili rzemieślników i drobnych wytwórców, sprzeciwiali się wyzyskowi robotników oraz liberalnym koncepcjom społeczno-gospodarczym.

Głównym politycznym konkurentem Centrum, jako partii konserwatystów byli liberałowie. Po tym jak Bismarck w 1879 roku odseparował się od liberałów, doszli do porozumienia z Bismarckiem.

Po śmierci dwóch wielkich tuzów niemieckiej polityki czyli Bismarcka w 1890 roku oraz Windhorsta w 1891 roku, a także po straceniu wpływów w partii przez urodzonego w Pławniowicach grafa FRANZA VON BALLERSTREMA (1834–1910), na jej czele stanął Ernst Lieber. Od tego czasu Centrum zaczęło ciążyć w stronę burżuazji, choć nigdy nie wyrzekło się swoich konserwatywnych, katolickich korzeni. Do cenionych przez partię wartości należała instytucja małżeństwa, rodzina oraz dobrobyt w oparciu na podejście chrześcijańskie.

Centrum na Śląsku wyraźnie dominowało wśród mieszkańców wsi i siół – społeczności konserwatywnej, silnie wierzącej, natomiast w miastach i osadach robotniczych jej wpływy malały na rzecz socjaldemokracji i polskich partii. Mieszczaństwo niemieckie w miastach popierało zaś w większości partie liberalne.

XX wiek

Data graniczną dla śląskiego kościoła protestanckiego stała się klęska I wojny światowej oraz powstanie Republiki Weimarskiej, a także utrata na rzecz nowo-powstałego państwa polskiego obszarów wschodnich Śląska. W Republice, zgodnie z jej konstytucją, nie istniała oficjalna religia państwowa,

Po dojściu nazistów do władzy jednym z celów wewnętrznej polityki państwa stało się ideologiczne wywłaszczenie kościołów.

Postawa wobec narodowym-socjalistom stała się źródłem rozbratu duchowieństwa i świeckich członków niemal wszystkich kościołów występujących w III Rzeszy. Niemieccy Chrześcijanie (niem. Deutsche Christen) byli grupą pronazistowską, której zależało na podporządkowaniu Kościoła protestanckiego władzom. Z drugiej strony w opozycji do nich stał Kościół Wyznający, podzielony na dwie grupy, nazwane od miejsc, gdzie odbyły się ich synody w 1936 roku:

– Christophori (wrocławski kościół św. Krzysztofa);

– Naumburger (Naumburg – Nowogrodziec – kościół Gustawa Adolfa) – na synodzie tym przyjęto Deklarację z Barmen z 1934 roku, jako główna oś ideologii. Tym samym członkowie Kościoła Wyznającego odrzucili wszelkie kontakty z państwem nazistowskim.

Kościół w wielu wypadkach, choć nie zawsze, starał się stawić opór wszechwładnej władzy, co niestety skazane było na porażkę. Piastujący urząd od 1925 roku ewangelicki superintendent generalny na Śląsk oraz przewodniczący Kościoła Wyznającego OTTO ZANKER (1876–1960) w 1939 roku został przez nazistowskie władze przymusowo wysłany na urlop, a w 1941 roku przeniesiony na emeryturę. 

W czasie rządów nazistowskich wielu duchownych było prześladowanych na Śląsku. Jednych z nich był JOCHEN K:EPPER (1903–1942), poeta i autor pieśni, który wraz z rodziną popełnił samobójstwo.

Po wojnie synod w Kościele Dworskim we Wrocławiu wyniósł na zwierzchnika tak zwanego Kościoła Śląskiego ERNSTA HORNIGA (1894–1976). W 1946 roku przedstawiciele Kościoła Śląskiego zostali wydaleni z Wrocławia, a ich majątek skonfiskowany i przenieśli się do Görlitz, gdzie czekały tysiące uchodźców ze Śląska, liczących ciągle na powrót do swej ojczyzny. Ich nadzieje były jednak płonne. Ostatecznie Kościół Śląski, którego stolicą stało się niemieckie Görlitz zarządzał ostatnimi niemieckimi parafiami ewangelickimi na wschód od Nysy Łużyckiej. Po utworzeniu DDR powstał samodzielny Kościół terytorialny, w skład którego wchodziło 5 okręgów kościelnych.

Okres powojenny był bardzo ciężki dla ewangelików na Śląsku. Z braku pastorów (samo duszpasterstwo sprawowali księżą Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego), wierni często sami musieli odprawiać nabożeństwa. Język niemiecki był zakazany na Górnym Śląsku, natomiast na Dolnym pozostałym Niemcom wolno było go używać. Jednoczyć ewangelików próbowała prasa, w tym Schlesischer Gottesfreund.

Lata 1989–1990 stały się graniczne, a zarazem początkiem transformacji Europy Środkowej. Sam Kościół Ewangelicko-Augsburski na Śląsku żeby przetrwać, musiał rozwinąć się w wielu kierunkach, ww tym otworzyć na inicjatywy kulturalne. Wsparcie dotacyjne oraz liczne darowizny od osób prywatnych pozwoliły odrestaurować wiele miejsc kultu. Inicjatywy kulturalne, takie jak Silesia Cantas, wpisały się na listę wydarzeń kuturalnych na Śląsku. Ewangelicy zaczęli także honorować zasłużonych, takich jak urodzony we Wrocławiu duchowny DIETRICH BONHOEFFER (1906–1945).

Diecezje i parafie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce w 2021 roku. (Źródło: GUS)

Ewangelicki Kościół śląskich Górnych Łużyc współpracuje blisko z Diecezją Wrocławską. Na Dolnym Śląsku działają także niemieckojęzyczne zbory ewangelickie z siedzibą w parafii św. Krzysztofa we Wrocławiu (podlegają jej filie w Legnicy, Cieplicach Śląskich, Lubaniu Śląskim, Świdnicy oraz Wałbrzychu.

Kościół Ewangelicko-Augsburski na Górnym Śląsku w 2021 roku.

Na Śląsku Austriackim

W okresie reformacji głównym ośrodkiem protestanckim na Górnym Śląsku pozostawało Bielsko, gdzie na wzgórzu nieopodal miasta powstał tak zwany Bielski Syjon – kościół, dom parafialny oraz szkoła.

Pomnik Marcina Lutra w Bielsku na pocztówce z 1901 roku. Jest to jedyny do dzisiaj istniejący pomnik Marcina Lutra na terytorium Polski.

Obszar Śląska Austriackiego był pod względem wyznaniowym odmienny od Prus, choćby dlatego, że władcy Austro-Węgier – Habsburgowie byli katolikami. Na Śląsku Cieszyńskim odmienność wyznań nie odznaczała się tak bardzo – Monarchia Habsburgów była krajem wieloetnicznym i wielowyznaniowym. W 1781 roku kancelaria cesarza JÓZEFA II (1741–1719) Habsburga wydała ustawy o tolerancji religijnej na obszarze wszystkich ziem austriackiej korony.

Kościół Jezusowy w Cieszynie

Po wydarzeniach Wiosny Ludów (1848–1849) nastąpiło równouprawnienie katolików i ewangelików, kiedy to zagwarantowano innowiercom pełne prawa obywatelskie oraz wolność wyznania. Wprowadzony w 1861 roku Patent Protestancki gwarantował kościołom ewangelickim prawo do samorządu. Na Śląsku Cieszyńskim, ewangelicy, wśród których 80% było narodowości polskiej, zaczęli organizować się w ramach różnego rodzaju towarzystw kulturalnych.

Na początku XX wieku na Śląsku Cieszyńskim wyłonił się ewangelicki ruch zielonoświątkowy, który 10 lipca 1910 roku został zarejestrowany w Monarchii Habsburskiej pod nazwą Związku Stanowczych Chrześcijan.

W 1912 roku w senioracie śląskim żyło 106 713 ewangelików, co stanowiło 17,96% wszystkich ewangelików w Austro-Węgrzech. Także dzisiaj Śląsk Cieszyński jest pod względem wyznaniowym ewenementem w Polsce – w niektórych miejscowościach aż nawet połowa mieszkańców jest ewangelikami.

Odsetek protestantów w gminach Księstwa Cieszyńskiego wg austriackiego spisu powszechnego z 1910 roku; opisano ówczesne miasta powiatowe