Sztuka Górnego Śląska w XIX wieku

W wyniku trzech wojen śląskich (w latach 1740-1763) i na mocy pokoju w Hubertusburgu w Saksonii większa część Śląska wraz z ziemią kłodzką stała się własnością Królestwa Prus, a potem Cesarstwa Niemieckiego. W granicach Korony Czeskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu – Śląsk Austriacki.

Powstałe w połowie XVIII wieku nowe warunki polityczne sprawiły, że w XIX stuleciu środowiska protestanckie wespół z pozostałymi ośrodkami artystycznymi Śląska orientowały się w dwojaki sposób: na północy w kierunku Wrocławia i Berlina, na południu zaś w kierunku Wiednia. W początkowym okresie XIX wieku nie uległy również zerwaniu silne dotychczas więzi oraz nawiązania do wzorców z Czech i Polski. Dopiero po upadku Napoleona w budowlach nie ma już śladu baroku i związków ze wschodnimi oraz południowymi sąsiadami. Od tego czasu zjawiska artystyczne wykazują niemal wyłącznie filiacje niemieckie.

Wraz z przejęciem władzy na Śląsku przez Fryderyka II, pojawia się nowe zjawisko: mecenatu, którego rolę tym razem będzie pełniło państwo. Mecenat ten w znacznym stopniu różnił się od tradycyjnego czyli szlacheckiego, mieszczańskiego i duchownego. Mecenat państwowy był mecenatem nie monarchy, ani nawet nie władcy, ale instytucji państwa, jako tworu biurokratyczno – administracyjnego. Wyróżniał się on wielką dostępnością środków przeznaczonych na inwestycje, ich rozmachem, ale często nie śmiałością i innowacyjnością. Do głównych obszarów inwestycji budowlanych państwa należą przedsięwzięcia fortyfikacyjne. Dla Śląska pruskiego zagrożeniem było Cesarstwo Austriackie, dlatego w paśmie podsudeckim przeprowadzono modernizację starych i budowę nowych twierdz, ryglujących południową granicę Ślaska, takich jak twierdze w Koźlu, Kłodzku, Srebrnej Górze i Nysie. Państwo popierało i inwestowało także w kolonizację, przemysł i budynki użyteczności publicznej. Do zasiedlania, szczególnie na obszarach leśnych od Namysłowa po Górę św. Anny, sprowadzano ewangelików niemieckich, a także Czechów, ale zdecydowaną większość stanowiła ludność miejscowa, o charakterze polskim. Nowi osadnicy przynosili na ziemie Śląska swoje rodzime wzorce architektoniczne. Podstawą zaś do budowy nowych osiedli stało się założenie i powstanie od 1747 roku osiedla Pokój (Karlsruhe).

Na sztukę budowlaną w przemyśle zasadniczy wpływ miały lansowane przez urzędy państwa formy architektoniczne i urbanistyczne. Budynki użyteczności publicznej były wielkimi inwestycjami państwowymi, powstającymi w miastach, czego najlepszym przykładem jest dawny zakład dla ubogich w Kluczborku. Powstał w 1778 roku według projektu Karola Gottharda Langhansa. Na osi frontu oraz na osi elewacji bocznej wychodzącej na ulicę umieszczono pozorną, smukłą arkadę, obejmującą wejście oraz okna znajdujące się w dwóch wyższych kondygnacjach. Zwieńczenie stanowi niski trójkątny przyczółek.

Zakład dla ubogich w Kluczborku, obecnie mieści się przy ulicy Podwale.

Powstają też nowe albo ulegające przebudowie, istniejące już ratusze. W 1766 roku w Byczynie zostaje odbudowany ratusz przez Jana Marcina Pohlmanna. Jest obecnie najlepiej na obszarze Śląska Opolskiego zachowanym przykładem malowniczego zgrupowania budynku właściwego i przyklejonych do niego kamieniczek. Pohlmann połączył tu klasycystyczne podziały elewacji z barokową formą mansardowego dachu, wieżę natomiast zwieńczył charakterystycznym obeliskowym hełmem, który też należy już do nowej epoki. Przykładem dalszej ewolucji w kierunku czystych form klasycyzmu jest ratusz w Olesnie, wzniesiony w latach 1820- 1821 według projektu Gottlieba Kalbfleischa. Wbudowany między kamienice w narożniku rynku, ze ślepą kolumnadą w wielkim porządku, zdobiąc całą frontową fasadę. Nie istniejąca dziś wieżyczka zakończona została barokowym baniastym hełmem z latarnią.

Ratusz w Byczynie.

W latach 1818- 1826 nastąpiła przebudowa opolskiego ratuszu. W tym czasie rozpoczęto budowę nowego gmachu w miejsce poprzedniego z zachowaniem jedynie dawnej wieży, w stylu neorenesansowym na wzór florenckiego pałacu Vecchio. Projekt przygotowało naczelne berlińskie biuro budowlane, jeden z najwybitniejszych architektów tego okresu Karl Friedrich Schinkel pochlebnie ocenił koncepcję. W 1863 roku wieżę podwyższono, dodając neogotycką kondygnację, a cały budynek przebudowano w latach 1934-1936, przy czym wieża zawaliła się i następnie została zrekonstruowana według stanu z roku 1863.

Ratusz w Opolu.

Oprócz państwa dalej istniał mecenat prywatny. Magnaci budowali osiedla o charakterze miejskim, a także wraz ze zmieniającym się profilem wielkich własności wiejskich przekształcających się właściwie w przedsiębiorstwa, co zaowocowało powstaniem organizmów gospodarczych odrębnych od wsi zamieszkałej przez chłopów. Budownictwo miejskie nie zaskakuje innowacyjnością, a raczej powiela wcześniejsze wzorce, często za to pojawiają się nowe koncepcje urbanistyczne, szczególnie, jako osady robotnicze na czarnym Ślasku lub prywatne osiedla typu miejskiego, takie jak Pokój.

Zmienia się również charakter architekta który z rzemieślnika, bądź artysty przeistoczył się w zwykłego urzędnika, objętego rzeszą formalności. Powstał również cały system instancji budowlanych z nadrzędną dla całego Ślaska naczelną dyrekcją budowlaną we Wrocławiu i stojącą jeszcze ponad nim dyrekcją w Berlinie. W późniejszym okresie, po krótkim panowaniu romantyzmu, sztuka nawróci się ku eklektyzmowi. Stopniowo będzie również słabło środowisko twórcze na Śląsku, gdzie brak będzie wyróżniających się indywidualności, a nieliczne wielkie inwestycje powstawać będą w oparciu o projekty architektów berlińskich, wrocławskich, bądź kolońskich. W rezultacie jednak w 2. połowie XIX wieku architektura eklektyczna, a później secesyjna nie będą odgrywać wielkiej roli.

Budownictwo Sakralne

W wyniku rezolucji deputacji Rzeszy z 1803 roku zniesiono dotychczasowe urzędy kościelne i rozwiązano instytucje religijne w Niemczech, a w następnych latach zlikwidowano na Śląsku zakony katolickie i dokonano sekularyzacji dóbr kościelnych ( w sumie ¼ gruntów prowincji).

Ziemie te rozdano członkom rodu Hohenzollern i zasłużonym mężom stanu. W ten sposób na tereny Śląska, zaczęła napływać oprócz robotników i chłopów także bogatsza warstwa społeczeństwa, czyli arystokracja i protestancka warstwa kierownicza. Pierwsza połowa XIX wieku upłynęła na sporach pomiędzy zwolennikami oświecenia a ultramontanizmu, kierunku filozoficznego, postulującego za podporządkowaniem polityki lokalnych kościołów rzymskokatolickich różnych krajów decyzjom papieża. Kościół katolicki, popierany przez rezydujących we Wiedniu Habsburgów, starał się walczyć ze skutkami sekularyzacji, jednak pierwsza połowa XIX wieku upłynęła pod znakiem impasu w zakresie wznoszenia budowli sakralnych. Całkowicie inną politykę prowadziło państwo względem protestantów. W 1817 roku król Fryderyk Wilhelm III wezwał do utworzenia jednej ewangelicko – chrześcijańskiej Unii. W kolejnych latach państwo chciało uzyskać coraz większy wpływ na kościoły istniejące w jego obrębie. Dopiero za Fryderyka Wilhelma IV, który uznał samodzielność ruchu staroluterańskiego oraz nie prowadził żadnych działań wymierzonych w śląskich katolików, nastał czas spokoju, przerwany za czasów Bismarcka i jego Kulturkampfu. W 1871 roku w ministerstwie wyznań zniesiono osobny wydział katolicki i połączono go w jeden z wydziałem ewangelickim. Data ta jest przełomową, gdyż architekci projektujący kościoły w swoich deklaracjach programowych zaczęli stosować tezę o jednakowych wymaganiach liturgicznych obu wyznań. W konsekwencji doprowadziło to do wykorzystania podobnych schematów przy budowie obydwu rodzajów świątyń, katolickich i ewangelickich. Doprowadziło to do swoistego renesansu budownictwa sakralnego, które jednak nie szło w parze z polityką ministerstwa, które niechętnie udzielało zgód na budowę kościołów, szczególnie katolickich. Opór biskupa wrocławskiego Heinricha Forstera, który nie zgadzał się z polityką ministerstwa (został zdjęty z urzędu w 1875 roku), był kontynuowany, ale już w znacznie spokojniejszym tonie przez jego następcę Georga Koppa, za czasów którego powstała duża liczba wysokiej klasy kościołów. Budownictwo sakralne 2. połowy XVIII i początku XIX wieku w większości prezentuje raczej tradycyjny układy. Kościoły w pełni klasycystyczne pojawiają się dopiero wtedy, a wszystkie wcześniejsze wykazują przemieszanie cech stylowych. Klasycyzm w tej bardzo tradycyjnej architekturze to przede wszystkim uproszczenie podziałów, tryglifowe fryzy, gzymsy kostkowe i stiukowe ozdoby w rodzaju festonów lub wazonów.W pierwszej połowie XIX wieku z uwagi na działania zwolenników myśli oświeceniowej, nieliczne budowle sakralne były zazwyczaj kontynuacją nurtu barokowo – klasycystycznego, dominującego w architekturze sakralnej od końca XVIII wieku. Architektura kościołów protestanckich jest w swych najlepszych dziełach w omawianej epoce niewątpliwie bardziej postępowa od katolickiej. W latach 1765-1775 powstaje w Pokoju kościół ewangelicki tzw. Kościół Zofii, zaprojektowany przez Jerzego Ludwika Schirrmeistra z Wrocławia. Rzut poziomy świątyni ma kształt owalny, natomiast cztery przybudówki są kwadratowe. Przy wejściu do kościoła znajduje się wieża zakończona zegarem piaskowym i kopułą. Ołtarz zdobią obrazy malarzy Beuthesa Ostatnia wieczerza, Przemienienie pańskie oraz Ernsta Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie.

Kościół Zofii w Pokoju.

Do serii wybitnych realizacji protestanckiej architektury historycznej na Śląsku przyjdzie zaliczyć także neogotycki kościół w Bielsku przebudowanego przez wiedeńskiego architekta Henryka Ferslera w 1881 roku. Kościół otrzymał smukłą sylwetkę, gotyckie podziały ścian oraz wytworne żebrowane sklepienia. Rozwój architektury sakralnej na Śląsku przypada na lata 1850-1914 kiedy to wybudowano prawie 400 nowych świątyń. Budowle szczególnie projektów Schinkla były o unikatowym wówczas charakterze, gdyż architekci starali się wykreować wysokiej jakości wrażenia estetyczne, odchodząc od tradycji barokowej w stronę klasycyzmu. Budowa tak wielkiej liczby kościołów możliwa była dzięki wsparciu finansowemu możnych właścicieli przedsiębiorstw przemysłowych patronujących nowo powstałym osiedlom. Dużą rolę odegrało również zainteresowanie Fryderyka Wilhelma IV architekturą gotycką i jego rola w sprawę katedry w Kolonii, która z kolei miała wpływ na prace wielu późniejszych architektów, w tym Alexisa Langera. Przełom XIX i XX wieku to z kolei okres w którym nie dominowała jedna tendencja stylistyczna. Do projektowania kościołów zostawali zaproszeni twórcy z rożnych, często odmiennych środowisk, utrwalający w swoich pracach często indywidualny stosunek do sztuki sakralnej.

Wspólnym wyznacznikiem ówczesnych poczynań artystycznych był ogarniający całą Europę nurt historyzmu. Oznacza to programowe sięganie do wzorów dawnej sztuki, dawnych stylów pojmowanych, jako równoprawne źródła inspiracji, zgodnie z duchem XIX wiecznego liberalizmu. Przejawiać się to będzie szczególnie w architekturze, która reprodukować będzie wzorce i motywy późno klasycystyczne i historyzujące wypracowane przez Karla Friedricha Schinkela – niemieckiego architekta, urbanistę, projektanta i malarza jednego z najwybitniejszych twórców klasycyzmu w Królestwie Prus.

Najważniejsze projekty Schinkla na obszarze Śląska:

• 1819 Pomnik feldmarszałka Michaiła Kutuzowa w Bolesławcu,
• 1838–1840 Dawny kościół ewangelicki – obecnie kościół katolicki pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Mysłakowicach,
• 1838–1873 Pałac w Kamieńcu Ząbkowickim,
• 1821 Kościół ewangelicki w Ozimku,
• 1824–1844 Kościół św. Marcina w Krzeszowicach.

Pałac w Kamieńcu Ząbkowickim.

Jego klarowne formy będące w opozycji do barokowych wypukłości i wklęsłości, doskonale oddawały ducha pruskiego klasycyzmu. Obok budowli klasycystycznych, Schinkel opracowywał projekty nawiązujące do gotyku – w stylu neogotyckim, wyprzedzając tym samym późniejszy nurt historyzmu. Styl Schinkla był kontynuowany przez jego uczniów Ludwiga Persiusa i Fridriecha Augusta Stülera, a ich działalność określana jest często mianem Szkoły Schinkla (niem. Schinkelschule). Znanym architektem tamtych czasów był także Alexis Langer. który urodził się w Oławie w ewangelickiej rodzinie. Był przedstawicielem stylu neogotyckiego (1900–1904 – kościół św. Trójcy w Legnicy, halowy z transeptem i wieżą narożną, ciąg kamienic przy ul. Krupniczej, Włodkowica i św. Antoniego we Wrocławiu).

Na Śląsku dominowała szkoła berlińska, której głównymi przedstawicielem oprócz wyżej wymienionego Schinkla był m.in. August Soller. Nie można zapominać również o wpływach kolońskich i wiedeńskich na czele z twórczością Freidricha von Schmida, twórcy m.in. ratusza wiedeńskiego i i kościoła św. Józefa w tymże mieście.

Śląsk Austriacki

Nie można zapominać o przekształceniach architektonicznych na Śląsku Austriackim. Był to obszar niezwykle zróżnicowany narodowościowo i konfesyjnie, a pojawienie się idei pansłowiańskich doprowadziło do radykalizacji postaw mieszkańców. Obok wiodącego katolicyzmu, coraz mocniej do głosu zaczął dochodzić luteranizm (protestantyzm). Głównym odnośnikiem wielorakich nurtów artystycznych Śląska Austriackiego było środowisko wiedeńskie i w mniejszej części morawskie (Brno czy Ołomuniec). Śląsk austriacki na mocy skodyfikowanego w 1863 roku ustawodawstwa uzyskał w pewnym stopniu autonomię. Powstało społeczeństwo oparte na liberalnym mieszczaństwie i konstytucyjnym ustawodawstwie, co doprowadziło do wzrostu poziomu edukacyjnego i rozkwitu standardów życiowych oraz technicznego nowatorstwa. Do najprężniejszych pod względem inwestycji budowlanych ośrodków zaliczyć należy Opawę, Karniów, Cieszyn i Bielsko. Alexis Langer w Hradcu nad Morawicą zaprojektował tak zwany Czerwony Zamek, nawiązujący swym stylem do wielu źródeł. Innym reprezentacyjnym przykładem architektury na Śląsku Opawskim jest Ratusz i obecnie Muzeum Miejskie w Opawie wiedeńskiego architekta Rudolfa Srnetza.

Ratusz w Opavie.

Copyright ©sempersilesiana