Botanik Carl Adolf Georg Lauterbach

CARL LAUTERBACH był znanym biologiem i eksploatatorem regionów Pacyfiku w czasach niemieckiego kolonializmu. Kolejnym Ślązakiem, który podążył śladami OTTO FINSCHA (1830–1917) i zajął się badaniem jednej z ostatnich wielkich tajemnic geograficznych  świata – wyspy Nowej Gwinei.

CARL (KARL) ADOLF GEORG LAUTERBACH urodził się 21 kwietnia 1864 roku we Wrocławiu. Jego ojcem był JULIUS LAUTERBACH, z zawodu kupiec, natomiast matką była LUISE KRETSCHMER. Dość szybko rodzice Karla zmarli, a opieką nad dwuletnim dzieckiem przejęła ciotka ze strony ojca. Carl pozostał we Wrocławiu i w 1885 roku ukończył Gimnazjum św. Marii Magdaleny.

Karl studiował botanikę w rodzinnym mieście u HEINRICHA GUSTAVA ADOLFA ENGLERA (1844–1930), z którym pozostawał w kontakcie przez całe życie, oraz geologię u CARLA FERDINANDA VON ROEMERA (1818–1891). W semestrach zimowych 1887/1888 oraz 1888/1889 praktykował na Uniwersytecie w Heidelbergu pod kierunkiem zoologa JOHANNA ADAMA OTTO BÜTSCHLI (1848–1920) oraz botanika ERNSTA HUGO HEINRICHA PFITZERA (1846–1906). W latach 1886-1887 roku musiał odbyć obowiązkową służbę wojskową w I Regimencie Kirasjerów, który stacjonował na terenie stolicy Śląska. Lauterbach dosłużył się stopnia kapitana.

W 1888 roku na podstawie rozprawy doktorskiej zatytułowanej „Untersuchungen über Bau und Entwicklung der Sekretbehälter bei den Cacteen, unter Berücksichtigung der allgemeinen anatomischen Verhältnisse der letzteren”, uzyskał tytuł doktora.

Majątek Stabelwitz (obecnie Stabłowice – dzielnica Wrocławia) około 1860 roku ze zbiorów Alexandra Dunckera. Lauterbach po odziedziczeniu spadku, nabył Stabelwitz w 1895 roku i założył tam specjalistyczną szkółkę roślin alpejskich i kaktusów w 3 połączonych ze sobą szklarniach, a później także arboretum, gdzie testował zimową ochronę wiecznie zielonych roślin drzewiastych.

W 1889 roku Lauterbach wybrał się w podróż wraz z WLADIMIREM TIMOFEYEVICHEM SHEVYAKOVICHEM (1859–1930), która trwała dwa lata i podczas której obaj odwiedzili Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Hawaje, Nową Zelandię (prowincje Wiktoria i Nowa Południowa Walia), Australię i Jawę (Buitenzorg; przy okazji Lauterbach wspiął się na górę Arjuno), niektóre z wysp pacyficznych oraz przede wszystkim w marcu 1890 roku Kaiser Wilhelmsland, czyli Niemiecką Nową Gwineę oraz Wyspy Bismarcka. Na Jawie jego współtowarzysz wyprawy zachorował, przez co Lauterbach musiał ją dokończyć w samotności. Na Nowej Gwinei Lauterbach penetrował początkowo pas przybrzeżny aż do Sattelbergu.

8 października 1890 roku wyruszył z Finschhafen, ówcześnie głównej osady i stacji regionu w kierunku zatoki Astrolabe, a następnie w kierunku doliny Gogol, jako członek ekspedycji kierowanej przez botanika LUDWIGA KÄRNBACHA (1865–1896). Wyprawa napotkała jednak liczne problemy (Lauterbach cierpiał na malarię), które ostatecznie zmusiły ją do powrotu, po pokonaniu 70 kilometrów w górę rzeki Gogol. W styczniu 1891 roku Lauterbach wyruszył parowcem do Niemiec, gdzie zajął się publikowaniem swoich wspomnień z podróży, a także pracował we wrocławskim obserwatorium.

W 1892 roku Lauterbach ożenił się z GERTRUDE FUCHS-HENEL we Wrocławiu. Jej ojcem był kupiec i rumuński konsul generalny we Wrocławiu RUDOLF FUCHS-HENEL, natomiast matką OTTILIE PAUL. Gertrude była utalentowaną rysowniczką, która często pomagała i ilustrowała prace męża. Z małżeństwa z Gertrude miał trzech synów: Wolfganga (1893–1973), który został znanym prawnikiem, Edmunda oraz Gerhardta.

Carl Adolf Georg Lauterbach

W 1896 roku jako doświadczonemu podróżnikowi Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Kompania Nowej Gwinei zaoferowały udział w ekspedycji, która otrzymała nazwę Kaiser-Wilhelmsland-Expedition (później Erste Ramu Expedition). Koszt wyprawy wyniósł w sumie 33 000 marek.

Na propozycję tą przystał i na pokładzie parowca Stettin 29 kwietnia 1896 roku dotarł wraz z członkami wyprawy przewodzonej przez ADOLFA VON HANSEMANNA (1826–1903) czyli ERNSTEM TAPPENBECKIEM i lekarzem HERMANNEM KERSTINGIEM (1863–1937) do Friedrich-Wilhelm-Hafen.

Początkowo Lauterbach wraz z Kerstingiem eksplorowali góry Oertzen, aby następnie w trójkę wyruszyć na zachód od stacji Erima w zatoce Astrolabe w kierunku rzeki Ramu. Podczas tej wyprawy Lauterbach wspiął się na górę Siguan i inny szczyt w Górach Bismarcka. Odkryto tym sposobem, że te ostatnie były zbudowane ze skał krystalicznych, co dawało prawdopodobieństwo występowania w nich złóż złota. Wyprawa dotarła także do Ramu i przepłynęła 250 kilometrów tej drugiej co do wielkości rzeki Nowej Gwinei, która została po raz pierwszy odkryta przez GEORGA VON SCHLEINITZA (1834–1910) i nazwana wówczas Ottilien. W wyniku jednak niekorzystnych warunków pogodowych oraz braków w wyposażeniu Lauterbach był zmuszony do przerwania ekspedycji. Wyprawa badawcza wykazała, że duży żyzny obszar między Sepikiem a doliną rzeki Ramu nadaje się do ekonomicznej uprawy roślin. Podczas tej wyprawy odkryto Góry Hagen i nazwano je na cześć ówczesnego dyrektora Kompanii Nowej Gwinei, CURTA VON HAGENA (1859–1897).

Ostatecznie Lauterbach przez Singapur i Genuę wrócił do Niemiec, gdzie zaprezentował na plenum Towarzystwa Geograficznego w Berlinie sprawozdanie z tej wyprawy oraz otrzymał Order Korony IV klasy. 1 kwietnia 1898 roku został mianowany dyrektorem Kompanii Nowogwinejskiej z siedzibą w Berlinie.

Lauterbach zrezygnował z dotychczasowych form uprawy plantacyjnej Kompanii na czele z tytoniem na rzecz palm kokosowych i drzew kauczukowych, z kakaowcami i kawowcami jako uprawami drugorzędnymi. W tym czasie Lauterbach mieszkał na stałe w Berlinie. Już jednak w 1905 roku zrezygnował z piastowanego stanowiska. Nadal jednak, aż do 1926 roku  był jednym z członków rady nadzorczej.

Mapa sporządzona na podstawie opracowań Lauterbacha (wrzesień–grudzień 1899), naszkicowana przez Maxa Moisela i wydana w wydawnictwie geograficznym Dietrich Reimer (Ernst Vohsen) w 1901 roku.

W 1899 roku Lauterbach wyruszył po raz kolejny do Nowej Gwinei. Jego celem było wzięcie udziału w następnej ekspedycji w kierunku Ramu.W czasie podróży i prowadzonych przy okazji badań udało mu się wykazać, że na tym obszarze mogły występować złoża złotonośne, co odbiło się szerokim echem w niemieckiej debacie kolonialnej.

Po powrocie z Pacyfiku do Niemiec w Berlinie Lauterbach wraz z urodzonym w Zgorzelcu botanikiem KARLEM MORITZEM SCHUMANNEM (1851–1904) opracował „Die Flora der deutschen Schutzgebiete in der Südsee” (Leipzig: Gebrüder Borntraeger, 1901). Geograficznego podsumowania wypraw w kierunku rzeki Ramu dokonał on sam, zaś ptakami i muszlami zajęli się odpowiednio znany ornitolog ANTON REICHENOW (1847–1941) oraz ADOLF STRUBELL, doktor zoologii z Frankfurtu, który sam w 1889 roku odwiedził Jawę oraz Moluki.

Jeszcze w 1902 roku Lauterbach udał się po raz kolejny na Pacyfik, jednak nawrót malarii zatrzymał go na Singapurze i zmusił do powrotu do Niemiec. Po 1907 roku Lauterbach osiadł w swoim majątku w Stabłowicach, gdzie poświęcił się badaniu zebranej w czasie wypraw kolekcji, a także zbiorów innych podróżników. W tym czasie opisał około 400 nowych gatunków roślin, w tym wiele nieznanych dotąd paproci.

W 1914 roku Lauterbach otrzymał tytuł profesora honorowego nadany mu z okazji 50. rocznicy urodzin przez Uniwersytet we Wrocławiu. Należał do wielu prestiżowych towarzystw naukowych, w tym Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin (Towarzystwo Geograficzne w Berlinie), Deutsche Botanische Gesellschaft (Niemieckie Towarzystwo Botaniczne), Deutsche Ornithologische Gesellschaft (Niemieckie Towarzystwo Ornitologiczne) oraz Schlesische Gesellschaft für vaterländische Kultur (Śląskie Towarzystwo Kultury Ojczystej).

I wojna światowa bardzo doświadczyła Carla Lauterbacha. Jeden z jego synów zginął w walkach w okolicach francuskiego miasta Reims. W wyniku braków opału, szczególnie węgla, którego Lauterbach potrzebował do ogrzewania swojego systemu szklarni, rośliny w nich hodowane obumarły. Także po zakończeniu wojny nie wiodło mu się najlepiej. Powojenna inflacja w znacznym stopniu skurczyła jego majątek, zaczął także podupadać na zdrowiu. W 1925 roku przeszedł operację prostaty, kilku lat później stracił wzrok w jednym oku, a następnie borykał się z problemami z pęcherzem. Walka o zdrowie, przerywana jedynie pracą naukową wyczerpała jego siły.

Lauterbach zmarł 1 września 1937 roku w swoim pałacyku.

Jego biblioteka oraz herbarium liczące 50 000 arkuszy [opracowane później przez KRZYSZTOFA ROSTAŃSKIEGO (1930–2012) i E. WERTELNIKA] wraz ze zbiorami muszli, ptaków i owadów trafiły do zbiorów Instytutu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Reszta jego zbiorów trafiła do przyjaciół i innych naukowców. Niektóre z zebranych przez niego okazów zostały następnie zbadane przez botaników VIKTORA FERDINANDA BROTHERUSA (1849–1929) i PAULA CHRISTOPHA HENNINGSA (1841–1908).

Etykieta jednego z gatunków ćmy z Brazylii z opisem Lauterbacha. Obecnie w Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu Wrocławskiego.

Lauterbach napisał kilkanaście artykułów dotyczących flory Papui Nowej Gwinei, w tym „Die geograpische Ergebnisse des Kaiser-Wilhelms-Land-Expedition”, które ukazały się w 1898 roku w „Die Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin” czy „Beiträge zur Flora von Papuasien” opublikowane w „Engler’s Botanische Jahrbūher” w 1912 roku.

Kilka gatunków zwierząt oraz roślin otrzymało nazwę gatunkową na jego cześć, w tym Jedwabnica rdzawołbista (Chlamydera lauterbachi). Wśród zwierząt jego imieniem nazwano kangura nadrzewnego (Dendrolagus lauterbachii) i jednego z rajskich ptaków (Clamydera lauterbachii – Anton Reichenow w 1897 roku). Liana Calamus lauterbachii, alokazja Calyptrocalyx lauterbachianus, palmy Orania lauterbachiana i Ptychosperma lauterbachii [nazwy wprowadzone przez włoskiego biologa ODOARDO BECCARIEGO (1843–1920)] również otrzymały nazwy gatunkowe na jego cześć, podobnie jak rodzaje Lauterbachia (rodzina laurów Monimiaceae) i Lauterbachiella (w rodzinie grzybów Parmulariaceae),  zaś Karl Schumann upamiętnił jego żonę Getrude, nadając rodzajowi nazwę Gertrudia (dawniej z rodziny wierzbowatych Flacourtiaceae).