Zamek w Strzelcach Opolskich

Zamek w Strzelcach Opolskich, kiedyś zwanych Wielkimi, był w średniowieczu ważnym ośrodkiem władzy na Górnym Śląsku. W czasach nowożytnych został przebudowany zyskując blask i splendor pałacu, także dzięki wspaniałemu parkowi. Niestety nie przetrwał zawieruchy dziejowej i spłonął w 1945 roku.

Historia

Historia powstania Strzelec, kiedyś Wielkich dzisiaj Opolskich, związana jest z istnieniem traktu handlowego Kraków–Wrocław–Drezno. W miejscu dzisiejszego miasta powstała drewniana placówka, być może chatka myśliwska strzelców książęcych, którzy mieli czuwać nad bezpieczeństwem szlaku w pobliżu Góry św. Anny, wówczas porosłego gęstą puszczą oraz dostarczać dziczyznę na stoły możnowładców.

W 1273 roku drewniana warownia spłonęła, prawdopodobnie w wyniku najazdu księcia krakowskiego BOLESŁAWA WSTYDLIWEGO (1226–1279), wtedy też zdecydowano się na budowę murowanego zamku, który w dokumentach pojawia się po raz pierwszy w katalog rejestrów biskupstwa wrocławskiego „Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis” pod datą 1305 jako Castrum Strelecense. Za budowniczych zamku uważa się księcia opolskiego, niemodlińskiego oraz strzeleckiego BOLESŁAWA I OPOLSKIEGO (+1313) lub je­go syna BOLESŁAWA II (+1356). Ówczesny zamek był prawdopodobnie zbudowanym z kamieni wapiennych i margli donżonem na planie prostokąta, u którego stóp powstała niewielka osada, która szybko się rozrosła, o czym świadczy nadanie jej praw miejskich już w 1290 roku przez Bolesława I opolskiego.

Na zamku w Strzelcach organizowano spotkania szlachty, rycerstwa i przedstawicieli mieszczaństwa podczas tak zwanych dni dworskich. Książęta rozsądzali wówczas spory, nadawali przywileje i ziemie, zatwierdzali dokumenty urzędowe przygotowywane przez pisarza miejskiego. Dokumenty takie sporządzano w zależności od sytuacji w jednym z trzech języków: czeskiego, polskiego, niemieckiego.

W 1323 roku powstało księstwo strzeleckie, jako część korony Św. Wacława, którego pierwszym księciem został ALBERT STRZELECKI (1300/10–1366/75). To na jego zlecenie rozpoczęto przebudowę wieży obronnej w zamek oraz otoczono miasto murem obwodowym oraz fosą, z których na zewnątrz prowadziły dwie bramy: Opolska i Krakowska. Od południa osada osłaniana była przez wał i mokradła. W 1326 roku książę Albert nadał Strzelcom prawa miejskie i uczynił z zamku swoją siedzibę, co poświadcza tytulatura stosowana na podpisanych przez niego dokumentach: nos Al­ber­tus dei gra­tia dux Ju­nior O­po­lien­sis et do­mi­nus Stre­li­cen­sis.

Dawny widok na Strzelce Opolskie

Do 1377 roku zamek w Strzelcach był siedzibą wdowy po zmarłym między 1366 a 1375 rokiem Albercie – AGNIESZKI [Agnes († 1371)], córki burgrabiego Magdeburga i grafa zu Hardegg BURCHARDA X (1315–1359). Po jej śmierci Strzelce przeszły pod władanie piastowskiej linii niemodlińskiej, a po śmierci ostatniego jej przedstawiciela – HENRYKA I NIEMODLIŃSKIEGO (ok. 1345–1382) – ziemie te wraz z zamkiem stały się własnością od 1382 roku Piastów Opolskich, tworząc Księstwo Niemodlińsko-Strzeleckie. Śmierć ostatniego z nich JANA II DOBREGO (1460–1532) w 1532 roku w Raciborzu spowodowała, że Strzelce przypadły królowi czeskiemu FERDYNANDOWI I HABSBURGOWI (1503–1564). On z kolei oddał Strzelce i okoliczne ziemie pod zastaw margrabiemu Ansbachu i księciu karniowskiemu JERZEMU HOHENZOLLERN-ANSBACH (1484–1543), a następnie jego synowi JERZEMU FRYDERYKOWI HOHENZOLLERN-ANSBACH (1539–1603). W tym czasie zamek oraz miasto popadło w ruinę i stopniowo się wyludniało.

W latach 1551–1595 zamek wraz z księstwem strzeleckim był własnością królowej Węgier IZABELLI JAGIELONKI (1519–1559), a kolejnym dzierżawcą dóbr strzeleckich, a tym samym i zamku został w 1562 roku radca cesarski GEORG starszy VON REDERN, który otrzymał je w zamian za pożyczkę udzieloną Ferdynandowi I. W owym czasie zamek był już ruiną, a nowy właściciel postanowił go w latach 1562–1596 odbudować: prawe skrzydło wzniesiono od nowa, resztę poddano remontom i renowacjom, całość nakryto gontem, a następnie dachówką. Koszty prac były olbrzymie, a rada miejska wsparła budowę zakupując 40 000 cegieł, choć mało prawdopodobne aby uczyniła to z dobroci serca. Zbudowano nową kuchnię i piwniczkę na wino. Pracami ciesielskimi zarządzał cieśla, specjalnie w tym celu sprowadzony z kopalni w Tarnowskich Górach, nad pracami murarskimi czuwał mistrz Tomasz, zaś szklane szyby wprawił mistrz Dawid z Opola. W skład dóbr zamkowych wchodził także folwark w Za­le­siu o­raz Wiel­ki Fol­wark przed mias­tem, u­trzy­my­wa­ny z fol­war­czno-pań­szczy­źnia­nej pra­cy miesz­kań­ców o­ko­licz­nych wsi Za­le­sia, Li­chyni i Leś­ni­cy.

Obecny widok na Strzelce Opolskie

Przez kilkanaście lat od 1645 roku Strzelce Wielkie należały do królów polskich, po tym jak cesarz przekazał je WŁADYSŁAWOWI IV WAZIE (1595–1648). W okresie najazdu szwedzkiego na terytorium Śląska schronienie znalazło wielu polskich dostojników, także w Strzelcach, gdzie schronił się ar­cy­bis­kup gnieź­nień­ski.

W 1615 roku GEORG młodszy VON REDERN (1618–1665), zakupił od ówczesnego cesarza Strzelce, Leśnicę oraz okoliczne ziemie z prawem dziedziczenia w linii męskiej i żeńskiej za sumę 80 000 talarów, sprawiając że Strzelce Wielkie stały się miastem prywatnym. Po zawirowaniach wojny trzydziestoletniej i wielokrotnym splądrowaniu Strzelec (w 1699 roku w mieście mieszkało zaledwie około 300 mieszkańców), trafiło ono w ręce niepełnoletniego KASPARA COLONNY VON FELS (1594–1666), w imieniu którego rządził jego ojciec.

Panowanie rodu Collonów trwało półtora wieku. Rozbudowali oni zamek i przywrócili do życia miasto, a od mieszkańców pobierali stosowne opłaty. Collonowie rządzili Strzelcami do 1807 roku, kiedy to umarł ostatni z nich – FILIP (1755–1807). Filip wraz ze swoim przyjacielem FRANCISZKIEM VON HARASZOWSKIM znacznie rozbudował dobra strzeleckie pod względem gospodarczym. Zbudowano sieć pieców hutniczym, które w 1804 roku wyprodukowały w sumie 20 000 cetnarów surówki i 16 000 prętów, powstały nowe osiedla, a także wybudowano ponad 8-kilometrowy kanał wraz ze śluzą. Filip Collona zmarł w wieku 52 lat, nie zostawiając po sobie potomka, natomiast majątek w wysokości 3 000 000 talarów, który został podzielony pomiędzy krewnych. W 1815 roku urodzony w Opawie późniejszy generał wojsk saskich ANDREAS MARIA Graf VON RENARD (1795–1874) stał się nowym właścicielem dóbr strzeleckich, wartych w owych czasach 620 000 talarów. Jako że Andreas von Renard w momencie dziedziczenia był niepełnoletni, w jego imieniu dobrami strzeleckimi zarządzali jego rodzice JOHANN BAPTIST II Graf VON RENARD oraz hrabina ALOISA Gräfin VON RENARD (Gräfin von Gaschin zu Rosenberg). Andreas był zamożnym przedsiębiorcą zaliczanym do śląskich baronów węglowych, współwłaścicielem firmy kolejowej, kopalń (kopalnia Renard), hut (huta Pokój w Bytomiu – 1851; huta Marta w Katowicach – 1857; zbudowana od podstaw Renardhütte), koksowni, odlewni, młynów zbożowych, torfowni, pudlingarni  i gorzelni – jedna z nich powstała nawet na zamku w Strzelcach. Swój majątek przekształcił w spółkę akcyjną, inwestował także w hodowlę owiec oraz koni czystej krwi angielskiej.

Zamek w Strzelcach Opolskich. W tle odrestaurowana wieża pałacowa

W czasie panowania Renardów doszło do rozkwitu miasta i zamku, który przebudowywano od 1840 roku. Zachodnie skrzydło powiększono i wybudowano przy nim masztalarnię czyli dużą stajnię dla koni pełnej krwi angielskiej, które hodowano w Olszowej, położono nowy tynk, a także wybudowano wieżę zamkową. Powstały park dworski w stylu angielskim, oranżeria, ananasarnia, bażanciarnia. W parki powstały także wieża Ischl oraz neoklasycystyczna świątynia, z planów budowy zamku myśliwskiego nic jednak nie wyszło. Zbudowano także budynek Dyrekcji Dóbr Hrabiowskich i tzw. czworaki dworskie. Andreas Maria Graf von Renard ożenił się z EUFEMIE VON RUDZINSKI (1800–1853), z którą doczekał się pięcioro dzieci – 3 córek i dwóch synów. O ile w interesach hrabia miał wiele szczęścia, to jego życie rodzinne nie było usłane różami. Już w wieku 52 lat zmarła Eufemia, rok później w tragicznych okolicznościach zginął młodszy syn HYPPOLYT KARL MARIA VON RENARD (1831–1855), kiedy to postrzelił się ze swojej myśliwskiej broni w czasie pieszczot ze swoją 17-letnią żoną LAURĄ (Lory) HENCKEL VON DONNERSMARCK (1838–1931). Ojciec przeżył także starszego syna –JOHANNESA MARIĘ VON RENARDA (1829–1874)

, który odnosił sukcesy w czasie swojej kariery w wojsku oraz polityce. Andreas zmarł w wieku 80 lat.

Strzelce Wielkie na mapie z 1877 roku

Kolejnym właścicielem dóbr strzeleckich został jego wnuk MORTIMER hrabia TSCHIRSCHKY-RENARD (1844–1908), znany miłośnik myślistwa, który organizował wielkie polowania, na których obecny był także cesarz niemiecki. Kolejnym właścicielem majątku, którego wartość obliczano na 10–11 milionów marek został po nim KARL VON BRÜHL-RENARD (1853–1923) – wnuk Andreasa i Eufemii, a po nim hrabia GEORG VON SCHLIEFFENRENARD (1860–1944). W 1932 roku jeden ze spadkobierców Andreasa von Renarda – WOLFGANG ZU CASTELL-CASTELL (1877–1940) dokonał kolejnej przebudowy zamku, wprowadzając nowoczesne rozwiązania sanitarne. Jego małżonka SYBILLE VON REUβ (1888–1977) pozostawiła po sobie pamiętniki, dzięki którym można w dużej części odmalować wygląd wnętrza zamku. Ostatnim jego właścicielem był najstarszy syn Wolfganga – PROSPER (1922–1989). 21 stycznia 1945 roku wojska radzieckie podpaliły zamek i miasto – a zniszczenia w centrum Strzelec wyniosły 90%. Był to odwet za zabicie radzieckiego oficera.

Zamek w Strzelcach Opolskich na kartce pocztowej z 1900 roku

Zamek

Za: https://www.zamkipolskie.com/strzelce/strzelce.html

Początkowo strzeleckie założenie obronne składało się z wapiennej wieży mieszkalnej chronionej przez system wałów ziemnych i dwóch fos. Wieża ta powstała na planie prostopadłościanu o wymiarach 13,9×16,1 met­ra i dzisiaj jej zarys widoczny jest w centralnej części pałacu w za­cho­wa­nym bu­dyn­ku bram­nym. Przebudowy prowadzone niemal stale od XVI do XIX wieku całkowicie zmieniły architektoniczne oblicze budowli. W ich wyniku powstał nowożytny pałac o nieregularnym kształcie z dwoma skrzydłami mieszkalnymi na osi wschód-zachód i sporym dziedzińcem zakończonym ryzalitem w kierunku parku przypałacowego. W latach 40. XIX wieku do pałacu dobudowano kamienno-ceglaną wieżę liczącą około 30 metrów. U swej podstawy była ona kwadratowa przechodząc wyżej w ośmioboczną. Na trzeciej kondygnacji znajdował się taras widokowy.

Do pałacu prowadziła droga od strony centrum miasteczka, przebiegająca przez bramę wjazdową, którą ozdobiono późnobarokowymi wizerunkami świętego Floriana i świętego Jana Nepomucena z XVIII wieku. Ta trójarkadowa brama istnieje do dzisiaj.

Za: https://www.zamkipolskie.com/strzelce/strzelce.html

Na chwilę obecną wschodnie skrzydło budowli jest częściowo zawalone. W 1965 roku zamek został wpisany do rejestru zabytków województwa opolskiego. W 2019 roku prywatny właściciel zamku zakończył prace renowacyjne nad zamkową wieżę, przywracając jej dawny blask. W świetnym stanie jest natomiast masztalarnia – dawna stajnia dla hrabiowskich koni. Mieszkało w niej 50 zwierząt, po części sprowadzonych ze znanej w całej Europie stadniny w Olszowie, a po części wyścigowych ogierów pełnej krwi, sprowadzanych w Wielkiej Brytanii.

Niemal każdy zamek jaki jeszcze istnieje ma swoją opowieść o duchach. Nie inaczej jest ze strzeleckim zamkiem, w którym pojawiać ma się duch księżniczki ELISABETH, córki Alberta, księcia Strzelec oraz żona księcia kujawskiego WŁADYSŁAWA BIAŁEGO (1327/1330–1388), prawdopodobnie zamordowanej skrytobójczo.

Park przypałacowy

Ogród w stylu angielskim powstał na zlecenie Andreasa Marii Grafa von Renarda (choć już wcześniej sam zamek a potem pałac posiadały ogród), a jego architektem został ogrodnik SCHMIDT, którego pracodawca wysłał do Londynu, aby podpatrzył angielską sztukę budowania ogrodów krajobrazowych. Park przypałacowy znajduje się na południe od zamku i zajmuje obszar wynoszący 65 hektarów.

Początkowo stworzono tak zwany mały park na południe od zamku, który to obszar następnie powiększono o duży park. Samo ukształtowanie terenu niegdyś równinne zostało przekształcone za pomocą setek robotników, którzy kopali stawy (po części połączone kanałami), a uzyskaną ziemię usypywali, przewożąc ją taczkami i tworząc pagórki. Dzięki temu powstały tak zwane góra kasztanowa oraz góra świątyni.

Prace nad budową parku przypałacowego zaczęły się około 1832 roku od osuszenia bagien rozciągających się na południe od pałacu, czym zajmowało się około 100 robotników. Roboty kosztowały Renarda niebywałą wówczas sumę 200 000 marek. Część parku zamieniono także w ogródek przypałacowy, w którym rosły warzywa i owoce (śliwki, winogrona, truskawki) trafiające następnie na hrabiowski stół.

Wśród drzew zasadzonych w parku znajduje się wiele egzotycznych okazów, a także pomniki przyrody, takie jak naj­wyż­szy w Pol­sce wiąz (37,5 metra wysokości), ci­sy, tu­li­pa­now­ce, bia­ły bu­k i pla­ta­ny, a także srebrny klon, wielkolistna lipa, cisy mające 300–400 lat, tulipanowce, miłorząb, sosny, dęby, klony, graby, biała topola, wierzby, amerykańskie białe jodły. Wiele z nich zostało wyciągniętych z korzeniami z okolicznych lasów i zasadzonych w parku – całe drzewa transportowano zaprzęgami złożonymi z 16 wołów. Kształtowanie parku zajęło w sumie 30 lat.

Sybilla von Reuß pisała w swoich pamiętnikach: Czymś wspaniałym był strzelecki park! (…) Założył go Andrzej Renard, który był zaprzyjaźniony z hrabią von Pückler-Muskau. On to założył wspaniały park przy swojej siedzibie w Bad Muskau. Strzelecki park miał ponad 280 mórg i był założony w angielskim stylu, z grupami drzew, z ciągnącymi się łąkami i przeróżnymi stawami. Ścieżki i dróżki były szykowanie ułożone. To był przepiękny widok.

Na terenie parku w XIX wieku zbudowano wiele oczek wodnych i budynków. Nieopodal stawu, na którym znajduje się wyspa, zbudowano leśniczówkę. Na górze świątyni stała, dzisiaj nieistniejąca świątynia w stylu klasycystycznym, posąg greckiej bogini obfitości Ceres, a także mauzoleum, gdzie złożono prochy hrabiego Andreasa grafa Renarda. Najwięcej atrakcji znajdowało się na terenie małego parku (kaplica/świątynia św. Andrzeja, masztalarnia, zamek), z kolei  w dużym parku powstało najwięcej rozwiązań nowoczesnych: Tempelberg, bażanciarnia, oranżeria, ananasarnia, neogotycka wieża widokowa i świątynia dumania Ischl (wzorowana na wieży Koloverat w austriackiej miejscowości Ischl; miała być ona prezentem dla małżonki Renarda – hrabiny Eufemii) oraz remiza. Poza tym na terenie parku znajduje się wiele innych budynków, takich jak zabudowania gospodarcze czy cieplarnia.

Park przypałacowy pełni dzisiaj rolę parku miejskiego, a od 2021 roku w wyniku uchwały rady miasta park otrzymał nazwę Parku Renardów.