Przyroda Śląska: Rezerwat „Kamień Śląski”

Rezerwat przyrody w Kamieniu Śląskim służy ochronie fragmentu lasu mieszanego ze stanowiskiem jarząba brekini (Sorbus torminalis), gatunku drzewa należącego do rodziny różowatych.

Początkowo ten położony w pobliżu wsi Górażdże i Kamionek rezerwat miał rozmiar 10,84 ha, natomiast w 2008 został powiększony do 13 ha. Znajduje się on w bezpośrednim sąsiedztwie kopalni wapienia Górażdże. W czasie utworzenia tego rezerwatu sądzono, że jest to jedno z najbardziej wysuniętych na północny-wschód stanowisk jarząba brekinii w Europie. Późniejsze badania wykazały, że jeszcze bardziej na wschód również znajdują się stanowiska tego drzewa.

Głównym powodem powstania w tym miejscu rezerwatu przyrody jest ochrona rzadkiego drzewa – jarząbu brekinii (Sorbus torminalis). W rezerwacie, około 200 metrów od kamieniołomu spotkamy jednego z najstarszych przedstawicieli tego gatunku w Polsce. Egzemplarz ten liczy około 180 lat oraz osiągnął 2 m i 4 cm w obwodzie pnia oraz 25 m wysokości. Brekinia swym wyglądem przypomina jarzębinę, a tym co ją od niej odróżnia to kształt liści (liście brekinii przypominają liście klonu) oraz kolor owoców, który jest brunatny. Stanowiska brekinii w tym miejscu znane są przyrodnikom już od 1803 roku.

Jarząb brekinia, zwany także brzękiem w całek okazałości, a także jego liście. Znajduje się on na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia) i objęty jest ścisłą ochroną gatunkową.

Drzewostan rezerwatu budowany jest głównie przez buki, graby, sosny i świerki wraz z domieszką lipy drobnolistnej, dębu szypułkowego, klonu zwyczajnego i klonu jaworu. Wśród krzewów występują nieliczne głogi i jarząb pospolity.

Na terenie rezerwatu występuje około 123 gatunków roślin naczyniowych, z czego 10 gatunków uznaje się za objęte ochroną, w tym kilka objętych jest ochroną prawną. Są to lilia złotogłów (Lilium martagon L.), kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine (L.) Crantz), buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium (Mill.) Druce), gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis Mill.), podkolan biały (Platanthera bifolia), marzanka wonna (Galium odoratum), bluszcz pospolity (Hedera helix), kopytnik pospolity (Asarum europaeum L.), lepiężnik biały (Petasites albus). Przyrodnicy odnaleźli również 59 gatunków mchów, w tym 12 chronionych, takich jak gładysz paprociowaty (Homalia trichomanoides (Hedw.) Schimp.), miedzik płaski (Frullania dilatata), parzoch Bauera (Porella ×baueri), skosatka zanokcicowata (Plagiochila asplenioides) i zwiślik maczugowaty(Anomodon attenuatus), a także 10 gatunków wątrobowców i 27 gatunków śluzowców. W rezerwacie odnaleziono owocnik rzadkiego w kraju i regionie grzyba gwiazdosza frędzelkowanego (Geastrum fimbriatum Fr.) oraz plechę porostu pawężnicy rozłożystej (Peltigera Willd.).

W latach 90. XX wieku przyrodnicy stwierdzili pogarszanie się stanu flory rezerwatu, czego powodem była działalność w pobliżu dużych zakładów cementowych. Obecnie, dzięki wielu inicjatywom i tak zwanego ekorozwojowi sytuacja unormowała się.

Widok na łąkę na której reintrodukowano susły moręgowe.

Na łące pomiędzy Kamieniem Śląskim a Kamionkiem Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” wraz z Stowarzyszeniem Ochrony Przyrody BIOS w Opolu, Polskim Towarzystwem Przyjaciół Przyrody „pro Natura” we Wrocławiu oraz ogrodami zoologicznymi w Opolu i we Wrocławiu dokonały reintrodukcji susła moręgowanego (Spermophilus citellus) w Polsce. Obszar w Kamieniu Śląskim utworzono specjalnie w celu ochrony gatunku. W 2005 roku na łące wypuszczono 79 susłów. Część z nich pochodziła z Węgier. Rok później na wolność wypuszczono kolejną grupę zwierząt – 100 sztuk. W 2012 roku stwierdzono, że na łące istniało już prawie 800 czynnych nor.

Suseł moręgowany (Spermophilus citellus)

Ten niewielki gryzoń z rodziny wiewiórkowatych był kiedyś powszechnie występującym gatunkiem w Europie Środkowej i Wschodniej. Suseł moręgowany występował niegdyś powszechnie na Śląsku, jednak zanik łąk i zapotrzebowanie na jego futra doprowadziły do tego, że gatunek ten znalazł się na skraju wymarcia.

Przed I wojną światową niemieccy przyrodnicy podawali, że suseł dość powszechnie występował na terenie prowincji wrocławskiej. Potwierdzone jest występowanie kolonii w okolicach Żagania i Głogowa około 1900 roku, co było najdalej na północ stwierdzonym stanowiskiem występowania gatunku. Na Górnym Śląsku, gdzie poza obszarami silnie zindustrializowanymi i rolniczymi nadal istniały rozległe obszary łąk stwierdzono kolonie w Popielawie, Mysłowicach, Łabędach i Świbiu. Na wschodzie i północy granicą występowania gatunku były rozległe obszary leśne. Największa XIX-wieczna kolonia susła moręgowanego na terenie Śląska występowała na poligonie wojskowym w Łambinowicach. W latach 80. XIX wieku władze wojskowe wydawały nawet nagrody za zabicie powszechnie występujących tam susłów. Na początku lat 20. XX wieku populacja susła moręgowanego zaczęła gwałtownie spadać. W rejencji opolskiej istniało już niewiele siedlisk susła, a wyjątkiem była jego populacja w pobliżu Strzelec Opolskich, która jednak również ostatecznie jeszcze przed wybuchem II wojny światowej stała się szczątkową, liczącą 10 kolonii. Kolonie liczące w najlepszym wypadku do 70 nor stwierdzono w Tarnowie Opolskim, Kamieniu Śląskim, Kamionku, Poznowicach, Gogolinie, Żyrowej i w Centawie.

W okresie od wybuchu II wojny światowej a 1962 roku gatunek zaczął wymierać. Szybko okazało się, że na Górnym Śląsku pozostały już zaledwie 25 stanowisk występowania tego gryzonia. Całą ówczesną wtedy populację susła w Polsce oceniano na 60 000 osobników. Największe kolonie w latach 70. i na początku lat 80. XX wieku istniały na lotnisku wojskowym pomiędzy Nakłem i Izbickiem, na byłym lotnisku w Ligocie Dolnej oraz na łące w pobliżu Kamienia Śląskiego. W 1983 roku już jednak nie stwierdzono tam żadnego osobnika gatunku.