Wodzionka

Wodzionka to prosta potrawa, która jednoznacznie w Polsce kojarzona jest ze Śląskiem i o której właśnie na Śląsku śpiewa się piosenki czy opowiada wiersze. To także symbol sytuacji materialnej naszych przodków.

Historia wodzionki

W XIX i I połowie XIX wieku wodzionka, będąca popularnym na Śląsku przedstawicielem tak zwanych ajntopfów czyli potraw, głównie zup, jednogarnkowych, stanowiła jedno z podstawowych dań kuchni śląskiej, niezależnie od statusu społecznego, choć dzisiaj powszechnie utożsamia się ją z biedniejszą częścią społeczności. Czasami podawano ją dodatkowo z bratkartoflami. Jadano ją najczęściej w dni powszednie na śniadanie, aczkolwiek nie stroniono od jej spożywania także na obiad czy kolację, najczęściej jesienią i zimą, stąd zaliczana jest do zup głodowych, biednych. Wodzionkę zaliczano także do potraw postnych, którą bez obawy można spożywać w piątki, w czasie adwentu oraz postu.

Na niektórych obszarach Ślaska istniało zalecenie skierowane dla matek nowo-narodzonych dzieci, że powinny one spożyć w ciągu sześciu tygodni po porodzie 99 wodzionek. Wodzionka, a także inne zupy chlebowe cieszyły się ogromną popularnością nie tylko dlatego, że były łatwe w przygotowaniu, ale także dlatego, że pozwalały zagospodarować abfall, czyli pozostałości po starym, czerstwym chlebie.

Idee wykorzystania chleba do ostatka wywodzi się od najdawniejszych czasów, od kiedy chleb stał się podstawą żywieniową człowieka. W tradycji chrześcijańskiej grzeszne świętokradztwo chleba czyli jego wyrzucenia było ciężkim grzechem, chleb (lehem) wytwarzany z pszenicy lub jęczmienia był bowiem w Biblii synonimem pokarmu, a chleb oblicza przez cały czas znajdował się przed obliczem Pańskim. Reasumując chleb w tradycji chrześcijańskiej, z którą niezwykle silnie utożsamiało się śląskie społeczeństwo miał znaczenie szczególne.

Wodzionka służyła nie tylko zaspokajaniu głodu, ale także stosowano ją, jako naturalny środek leczniczy podawany dorosłym i dzieciom na przykład przeciwko anginie, a to dzięki wysokiemu stężeniu czosnku. Zamiast chleba wkrajano wtedy bułkę, która była łatwiejsza do przełykania. Obecnie do wodzionki często dodaje się masła lub przypraw, w tym popularnego Maggi, a zamiast zwykłej wody dodaje się bulionu.

Wodzionka znana była jednak nie tylko na Śląsku, ale i w Polsce (Wodzianka), w Niemczech (Brotsuppe) i w innych regionach Europy – należała przecież do wyjątkowo prostych potraw, dzięki czemu, szczególnie biedna część społeczeństwa mogła urozmaicić swój i tak skromny jadłospis. Pisał o niej Władysław Reymont w Nowelach: Zrobię wodzianki – zaproponowała i nie czekając odpowiedzi, nalała w miskę wrzątku, doprawiła go do smaku solą, pieprzem i tłustością, wkrajała z pół bochna chleba i podała.

W Europie północnej (Niemcy, Skandynawia, Polska) zupę chlebową najczęściej przygotowywano z chleba ciemnego, razowego, natomiast na południu Europy z chleba białego. Na Słowacji ma ona często postać czosnkowego bulionu z grzankami.

Pisano o wodzionce

• Wodzionka, ta prosta zupa z chleba niejednemu kojarzy się z dziadkiem krojącym czosnek, z drugimi śniadaniami u babci, albo z zapachem kuchni w domu rodzinnym. (…) To również symbol śląskiej skromności oraz oszczędności, gdyż robiąc ją można było pozjadać nawet najbardziej czerstwe kawałki chleba. Nic się więc nie marnowało, żodyn konszczyczek ani nojstarszy skrawek chleba!
  (Marek Szołtysek w książce “Kuchnia Śląska”, 2003, s. 39)
• Mmmm. Wodzionka, suchy chlyb i wody szklonka. / Mmmm. Wodzionka, to nojlepszo z wszystkich ślonskich zup. / Mmmm. Wodzionka, jak jom zrobi moja żonka. / Mmmm. Wodzionka, to jes łósmy świata cud
  (zespół Feet)
• Z innych polewek na uwagę zasługuje polewka, najczęściej postna, przyrządzana z suchego chleba i czosnku, zwana wodzianką, a w okręgu górniczym określana nadto jako kura górnicza (…). Dodać należy, iż inwencja kulinarna ludności wiejskiej szła w kierunku łączenia mało urozmaiconych produktów oraz w nadawaniu potrawom często określeń ironicznych, jak na przykład chuda Jewa, czy wspomniana wyżej kura górnicza i kurzina, o której mówi się: „kura uciekła a została kurzina”.
  (Zofia Szromba-Rysowa w książce “Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku”1978, s. 117)
• Jeśli więc obok podanych w książce przepisów na potrawy bardziej wyszukane (…) znalazły się zwyczajne i proste, a nawet ubogie (…) aby wiernie oddać klimat tworzenia się sztuki kulinarnej na Śląsku od samych jej początków (…) cóż może i one zadawalały podniebienia Ślązaków, skoro jeszcze dziś słynna polewka z suszonego chleba tzw. wodzionka, stanowi dla wielu prawdziwy przysmak. Dalej czytamy, że wodzionka była podawana na śniadanie (s. 5): (…) czy wodzionkę, będącą zresztą moim przysmakiem, od której zaczynał się dzień w babcinej kuchni. Wodzionka była często jedynym posiłkiem spożywanym przez cały dzień: Była ona synonimem śląskiej biedy i nieraz bywała jedynym daniem śniadaniowym, a czasem i całodziennym. A jednak wodzionkę jada się na Śląsku jeszcze i dziś chętnie, nie tylko jako potrawę postną
  (Wera Sztabowa, Krupnioki i moczka, czyli gawędy o kuchni śląskiej (1985, 1990, s. 55).
• Śniadania bardzo ubogich rodzin nie różniły się od śniadań codziennych w zamożniejszych lub średnio zamożnych rodzinach, a składały się na nie zupy takie jak żur, „wodzionka” lub „ścierka”. Zupy spożywano w tych rodzinach z ziemniakami lub chlebem.
  (Śląska kucharka doskonała (1990, s. 112) Elżbieta Łabońska)
• Ach! Wodzionko, ty moja zupo z chleba!
  Czy mie do szczyńścio coś wiyncyj potrzeba?
  Bez cołkie życie jym cie na śniodanie
  Skuli ciebie mom tak lekkie stowanie.

Co ważne wodzionką nazywana była także zupa z zasmażką, która podawana była z ziemniakami lub makaronem na terenie Moraw Śląskich, a konkretnie Karwiniowa.

W 2007 roku wodzionka wpisana została na Listę produktów tradycyjnych województwa śląskiego i opolskiego (szlaki kulinarne: Opolski Bifyj oraz Śląskie Smaki).

Przepis na wodzionka

Bibliografia:

Przymuszała, Lidia; Świtała-Trybek: Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska. Opole: Uniwersytet Opolski, 2021.

Szromba-Rysowa, Zofia: Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku, Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1978.

Szołtysek, Marek: Kuchnia Śląska, Wydawnictwo Śląskie ABC, 2003.

Sztabowa, Wera: Krupnioki i moczka, czyli gawędy o kuchni śląskiej, Wydawnictwo “Śląsk”, 1985.

Łabońska, Elżbieta: Śląska kucharka doskonała, Wydawnictwo Videograf II, 1990.

https://www.slaskiesmaki.pl/staticcontent/141232/wodzionka-wodzianka

Brandstätter, Helene : Kochen mit Brotresten. Altes Brot und Gebäck schmackhaft verwerten. Graz: Leopold Stocker Verlag, 2013