Wodzionka

Wodzionka to prosta potrawa, która jednoznacznie w Polsce kojarzona jest ze Śląskiem i o której właśnie na Śląsku śpiewa się piosenki czy opowiada wiersze. To także symbol sytuacji materialnej naszych przodków.

Historia wodzionki

W XIX i w połowie XX wieku wodzionka, będąca popularnym na Śląsku przedstawicielem tak zwanych ajntopfów czyli potraw, głównie zup, jednogarnkowych, stanowiła jedno z podstawowych dań kuchni śląskiej, niezależnie od statusu społecznego, choć dzisiaj powszechnie utożsamia się ją z biedniejszą częścią społeczności.

Jadano ją najczęściej w dni powszednie na śniadanie, aczkolwiek nie stroniono od jej spożywania także na obiad czy kolację, najczęściej jesienią i zimą, stąd zaliczana jest do zup głodowych, biednych. Wodzionkę zaliczano także do potraw postnych, którą bez obawy można spożywać w piątki, w czasie adwentu oraz postu. Czasami podawano ją dodatkowo z bratkartoflami.

Wodzionka, a także inne zupy chlebowe cieszyły się ogromną popularnością nie tylko dlatego, że były łatwe w przygotowaniu, ale także dlatego, że pozwalały zagospodarować abfall, czyli pozostałości po starym, czerstwym chlebie. Obecnie do wodzionki często dodaje się masła lub przypraw, w tym popularnego Maggi, a zamiast zwykłej wody dodaje się bulionu.

Idea wykorzystania chleba do ostatka wywodzi się od najdawniejszych czasów, od kiedy chleb stał się podstawą żywieniową człowieka. W tradycji chrześcijańskiej grzeszne świętokradztwo chleba czyli jego wyrzucenia było ciężkim grzechem, chleb (lehem) wytwarzany z pszenicy lub jęczmienia był bowiem w Biblii synonimem pokarmu, a chleb oblicza przez cały czas znajdował się przed obliczem Pańskim. Reasumując chleb w tradycji chrześcijańskiej, z którą niezwykle silnie utożsamiało się śląskie społeczeństwo miał znaczenie szczególne.

Wodzionka służyła nie tylko zaspokajaniu głodu, ale także stosowano ją, jako naturalny środek leczniczy podawany dorosłym i dzieciom na przykład przeciwko anginie, a to dzięki wysokiemu stężeniu czosnku. Zamiast chleba wkrajano wtedy bułkę, która była łatwiejsza do przełykania. Na niektórych obszarach Ślaska istniało zalecenie skierowane dla matek nowo-narodzonych dzieci, że powinny one spożyć w ciągu sześciu tygodni po porodzie 99 wodzionek.

Wodzionka znana jest jednak nie tylko na Śląsku, ale i w Polsce (Wodzianka), w Niemczech (Brotsuppe) i w innych regionach Europy – należy ona przecież do wyjątkowo prostych potraw. Pisał o niej Władysław Reymont w „Nowelach”: Zrobię wodzianki – zaproponowała i nie czekając odpowiedzi, nalała w miskę wrzątku, doprawiła go do smaku solą, pieprzem i tłustością, wkrajała z pół bochna chleba i podała.

W Europie północnej (Niemcy, Skandynawia, Polska) zupę chlebową najczęściej przygotowywano z chleba ciemnego, razowego, natomiast na południu Europy z chleba białego. Na Słowacji ma ona często postać czosnkowego bulionu z grzankami.

Pisano o wodzionce

• Wodzionka, ta prosta zupa z chleba niejednemu kojarzy się z dziadkiem krojącym czosnek, z drugimi śniadaniami u babci, albo z zapachem kuchni w domu rodzinnym. […] To również symbol śląskiej skromności oraz oszczędności, gdyż robiąc ją można było pozjadać nawet najbardziej czerstwe kawałki chleba. Nic się więc nie marnowało, żodyn konszczyczek ani nojstarszy skrawek chleba!
  (Marek Szołtysek w książce Kuchnia Śląska, 2003, s. 39)
• Mmmm. Wodzionka, suchy chlyb i wody szklonka. / Mmmm. Wodzionka, to nojlepszo z wszystkich ślonskich zup. / Mmmm. Wodzionka, jak jom zrobi moja żonka. / Mmmm. Wodzionka, to jes łósmy świata cud
  (zespół Feet)
• Z innych polewek na uwagę zasługuje polewka, najczęściej postna, przyrządzana z suchego chleba i czosnku, zwana wodzianką, a w okręgu górniczym określana nadto jako kura górnicza […]. Dodać należy, iż inwencja kulinarna ludności wiejskiej szła w kierunku łączenia mało urozmaiconych produktów oraz w nadawaniu potrawom często określeń ironicznych, jak na przykład chuda Jewa, czy wspomniana wyżej kura górnicza i kurzina, o której mówi się: „kura uciekła a została kurzina”.
  (Zofia Szromba-Rysowa w książce Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku, 1978, s. 117)
• Jeśli więc obok podanych w książce przepisów na potrawy bardziej wyszukane […] znalazły się zwyczajne i proste, a nawet ubogie […] aby wiernie oddać klimat tworzenia się sztuki kulinarnej na Śląsku od samych jej początków […] cóż może i one zadawalały podniebienia Ślązaków, skoro jeszcze dziś słynna polewka z suszonego chleba tzw. wodzionka, stanowi dla wielu prawdziwy przysmak. Dalej czytamy, że wodzionka była podawana na śniadanie (s. 5): […] czy wodzionkę, będącą zresztą moim przysmakiem, od której zaczynał się dzień w babcinej kuchni. Wodzionka była często jedynym posiłkiem spożywanym przez cały dzień: Była ona synonimem śląskiej biedy i nieraz bywała jedynym daniem śniadaniowym, a czasem i całodziennym. A jednak wodzionkę jada się na Śląsku jeszcze i dziś chętnie, nie tylko jako potrawę postną
  (Wera Sztabowa, Krupnioki i moczka, czyli gawędy o kuchni śląskiej (1985, 1990, s. 55).
• Śniadania bardzo ubogich rodzin nie różniły się od śniadań codziennych w zamożniejszych lub średnio zamożnych rodzinach, a składały się na nie zupy takie jak żur, „wodzionka” lub „ścierka”. Zupy spożywano w tych rodzinach z ziemniakami lub chlebem.
  (Elżbieta Łabońska Śląska kucharka doskonała, 1990, s. 112)
• Ach! Wodzionko, ty moja zupo z chleba!
  Czy mie do szczyńścio coś wiyncyj potrzeba?
  Bez cołkie życie jym cie na śniodanie
  Skuli ciebie mom tak lekkie stowanie.

Co ważne, wodzionką nazywana była także zupa z zasmażką, która podawana była z ziemniakami lub makaronem na terenie Moraw Śląskich, a konkretnie Karwiniowa.

W 2007 roku wodzionka wpisana została na Listę produktów tradycyjnych województwa śląskiego i opolskiego (szlaki kulinarne: Opolski Bifyj oraz Śląskie Smaki).

Przepis na wodzionka

Bibliografia:

• Przymuszała, Lidia; Świtała-Trybek: Leksykon dziedzictwa kulinarnego Śląska. Opole: Uniwersytet Opolski, 2021.
• Szromba-Rysowa, Zofia: Pożywienie ludności wiejskiej na Śląsku, Kraków : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1978.
• Szołtysek, Marek: Kuchnia Śląska, Wydawnictwo Śląskie ABC, 2003.
• Sztabowa, Wera: Krupnioki i moczka, czyli gawędy o kuchni śląskiej, Wydawnictwo „Śląsk”, 1985.
• Łabońska, Elżbieta: Śląska kucharka doskonała, Wydawnictwo Videograf II, 1990.
• https://www.slaskiesmaki.pl/staticcontent/141232/wodzionka-wodzianka
• Brandstätter, Helene : Kochen mit Brotresten. Altes Brot und Gebäck schmackhaft verwerten. Graz: Leopold Stocker Verlag, 2013