Pochodzenie nazwy Śląsk

Skąd wzięła się nazwa Śląska? To pytanie do dzisiaj nie doczekało się jednoznacznej odpowiedzi i zapewne nigdy jej nie poznamy. Akademickie i nacjonalistyczne spory nadal się toczą, a kolejni specjaliści wysuwają coraz to nowe teorie.

Istnieje kilka teorii dotyczących pochodzenia nazwy Śląsk – każda z nich może być prawdziwa, każda może być także błędna. Na badania nad nazwą Śląska wpływ miały nie tylko czysto uczone dywagacje, ale i rywalizacja niemiecko-polsko-czeska. Uczeni z tych krajów skłaniają się najczęściej do własnej wersji historii i pochodzenia nazwy regionu.

Wielka dyskusja o pochodzeniu nazwy Śląsk rozpoczęła się u schyłku XIX wieku, czyli w momencie, gdy budziła się świadomość narodowa. Spór pomiędzy historykami w czasach po plebiscycie na Śląsku w 1921 roku przybrał na sile, stając się symbolem narodowej walki, swoje apogeum osiągając po 1933 roku.

Mapa z zaznaczonym Śląskiem w XIX wieku.

Cztery główne hipotezy pochodzenia nazwy Śląsk:

Hipoteza 1. Śląsk od nazwy rzeki Ślęża lub góry Ślęża

Jest to chyba najbardziej prawdopodobna teoria. Wysnuł ją na początku XIX wieku leksykograf i językoznawca JERZY SAMUEL BANDTKIE (1768-1835). Według tej teorii nazwa Śląska wywodzi się od jednego z zamieszkujących obszary Śląska plemion – Ślężan (wspomnianego w Geografie Bawarskim), którzy z kolei swą nazwę zaczerpnęli od rzeki Ślęży lub góry Ślęży. Ślężanie zamieszkiwali bowiem obszary nad rzeką i w pobliżu góry. W kronice biskupa merseburskiego THIETMARA (ok. 975-1018), opisując obronę Niemczy w 1017 roku napisał, że osada ta i gród leżały na ziemiach zwanych Silensi.

Prawdopodobnie są nazwę zaczerpnęli jednak od nazwy rzeki, a nie góry, gdyż niewiele istnieje przypadków, kiedy nazwa jakiegoś plemienia pochodziła od nazwy wzniesienia, nawet jeśli ono było zamieszkane lub istniało jako element kultu już od czasów neolitu. Znacznie częściej nazwy grup plemiennych wywodziły się od nazw rzek, tak jak Wiślanie czy Bużanie.

Specjaliści podkreślają, że jako toponim Śląsk mógł występować w odniesieniu do rzeki, góry lub obu już w czasach przedindoeuropejskich, a tym sposobem kolejne grupy ludnościowe: Słowianie, Germanie czy Celtowie zasymilowali tę nazwę. Tezę tą zdają się potwierdzać badania JÜRGENA UDOLPHA (ur. 1943). Według niego nazwa regionu przejęta została od nazwy Ślęza – nazwy rzeki. Rdzeń sil – który przypisywano germańskiemu pochodzeniu, staje się w tym wypadku zwyczajnym, częściej spotykanym tworem, określającym rzeki w różnych obszarach Europy:

• Sile w Wenecji,
• Silla w Asturii,
• Silinka w Rosji.

Hydronimy (nazwy związane z ciekami wodnymi oraz zbiornikami wodnymi) należą do charakterystycznych toponimów w tej części Europy. Językoznawcy doszukują się nazwy Odry od prasłowiańskiego słowa oznaczającego wodę. Nazwa Nysa pochodzi od określenia płynięcia, Bóbr ma związek z bagnem zaś Kaczawa z kaczką.

Pierwszym, który zwrócił uwagę na to, że Ślęża i Śląsk mają podobne jeśli nie to samo znaczenie był niemiecki uczony KONRAD CELTIS (1459-1508) w Quattuor libri Amorum wydanym w Norymberdze w 1502 roku: Hic Odera (a priscis qui nomina Suevus habebat) Nascitur et Codani praecipitatur aquis Suevus, qui Slesum socium sibi convocat amnem Aquo nunc nomen Ślesin terra gerit. Według Celtisa nazwa regionu brała nazwę od rzeki Slesus, dopływu Odry.

JERZY SAMUEL BRANDTKIE (1768-1835) polski filolog i językoznawca, który w latach 1798–1810 jako nauczyciel języka polskiego pracował we wrocławskim Gimnazjum Św. Elżbiety opierając się na interpretacji Celtisa dowodził związków językowych Śląska z Polską. To on rozpropagowała pogląd, że region otrzymał swą nazwę od rzeki i góry Ślęż.

Hipoteza 2. Śląsk od nazwy plemienia Silingów

Teoria ta lansowana była od XIX wieku przez niemieckich historyków, głównie IGNAZA IMSIEGA oraz JOHANNA GOTTLOBA WORBSA (1760-1833), którzy wywodzili nazwę Śląska od plemienia Silingów, zamieszkujących według KLAUDIUSZA PTOLEMEUSZA obszary Łużyc, czy też bardziej między Łabą a Odrą: Istnieje pięć ludów germanskich: Wandiliowie, których częściami są Burgundowie, Warinowie, Charinowie, Goci; inni to Inweonowie, których częściami są Cymbrowie, Teutonowie, Chaukowie; najbliżej Renu położeni są Istweonowie, których częścią są Sikambrowie; wewnątrz lądu znajdują się Hermionowie, których częściami są Swebowie, Hermundurowie, Chattowie, Cheruskowie; piątą częścią są Peukinowie, Bastarnowie nad granicą Daków (Tacyt, pisał zaś: Germanowie wielbią w starych pieśniach, które są dla nich jedynym pomnikiem tradycji i dziejów, boga Tuistona zrodzonego z ziemi. Jemu przypisują syna Mannusa, twórce i założyciela ludu, a Mannusowi trzech synów, od których imion najbliżsi mieszkańcy Oceanu mają się nazywać Ingweonami, z środkowych okolic Hermionami, a reszta Istweonami. Niektórzy pisarze – jak to jest naturalne wobec wolności sądu, która dopuszczają zamierzchłe wieki – przyjmują więcej synów tegoż boga oraz więcej nazw całego ludu, jako to: Marsowie, Gambrywiowie, Swebowie, Wandyliowie). Silingowie mieli być odłamem Wandalów (razem z Hasdingami mieli oni tworzyć konfederację Wandalów) i zamieszkiwać krainę zwaną Silinigią. W okresie wędrówki Ludów mieli oni natomiast powędrować w kierunku Hiszpanii, aby osiedlić się w Betyce.

Pochodzenie nazwy Śląska od Silingów uzyskało w XIX wieku uznanie uczonych niemieckich, a także części polskich. W okresie międzywojennym stała się także podstawową teorią i była przyjmowana dość powszechnie. W Europie Zachodniej poglądy Imsiega, Worbsa i kolejnych badaczu niemieckich, czeskich, a nawet polskich, którzy sprzyjali tej teorii były popularne aż do drugiej połowy XX wieku.

Polski historyk KAZIMIERZ GODŁOWSKI (1934-1995) w swoich opracowaniach podkreślał, że Silingowie nie mogli zamieszkiwać regionu Łużyc z prostej przyczyny – gdyż w tamtym okresie nie stwierdzono występowania na tym terenie żadnego osadnictwa. Z drugiej strony istnieją przesłanki łączące kulturę przeworską właśnie z Wandalami, a jeśli chodzi o Silingów to mogli oni przecież zamieszkiwać jakiś obszar ziem śląskich.

Badania lingwistyczne WŁADYSŁAWA SEMKOWICZA (1878-1949) i MIKOŁAJA RUDNICKIEGO (1881-1978) zaprzeczyły z kolei możliwości zmiany rdzenia Sil – w:

• „Sleenzane” występujące w Geografie Bawarskim (ok 845 rok);
• „Zlasane” występujące w dokumencie praskim (1086 rok);
• „Selenza”, w nazwie rzeki Ślęzy, występujące w bulli papieża Hadriana IV (1155 rok).

Hipoteza 3. Śląsk od słowa ślęg

Ślęg lub śląg oznacza wilgoć lub słotę (ewentualnie ślęgnąć czyli przesiąknąć wilgocią) i według polskich lingwistów i językoznawców miało być nawiązaniem do góry Ślęży znanej z wilgotnego klimatu oraz płynącej przez mokradła rzeki Ślęzy. Hipoteza ta stała się popularna dzięki profesorowi STANISŁAWOWI ROSPONDOWI (1906-1982), który po gruntownym zbadaniu dokumentów średniowiecznych stwierdził, że najczęściej zapisywano w tamtym okresie nazwę regionu jako Slesia, Slezia lub Zlesensis. Słowa te mają starosłowiański źródłosłów ślęg, co ma oznaczać mokrość/wilgotność, coś mokrego (tak jak choć by w gwarowej śląkwie czyli słocie i deszczowej pogodzie). Podobnie sądził Mikołaj Rudnicki (1881-1978) – polski językoznawca i współzałożyciel Uniwersytetu Poznańskiego.

Po osuszeniu mokradeł i bagien wokół Ślęży i jej doliny, a także uregulowaniu Odry można sobie nie zdawać sobie sprawy, że jeszcze w XIX wieku tereny te charakteryzowały się duża wilgotnością.

Według badaczy optujących za tą hipotezą formy nazwy Śląsk mające związek z Silingami powstały znacznie później, a wpływ na to miało mieć wywodzenie nazw z kroniki Thietmara, który słowiańsko brzmiącą nazwę po prostu zniemczył.

Badacze jako potwierdzenie tej teorii przytaczają brzmienie nazwy Śląsk w języku czeskim – Slezsko, innych językach słowiańskich Szląsko, Szląsk (tego słowa używano w języku staropolskim, a do dzisiaj tak mówi się w kaszubszczyźnie), Szlesko, Шлеска, górnołużycki Šleska (górnołużycki) oraz germańskich Schlesien, Schläsing (niemiecko-śląski).

W istocie trudno dziś jednoznacznie orzec czy rdzeń ślęg, w przeciwieństwie do ślęk w ogóle istniał…

Hipoteza 4. Śląsk jako prastara nazwa indoeuropejska

Wybitny polski językoznawca WITOLD MAŃCZAK (1924-2016) zakładał, że nazwa Śląska to prastara nazwa indoeuropejska mająca swoje źródło na terenach Europy Wschodniej, gdzie mieściła się kolebka ludów indoeuropejskich. W ten sposób powstała jeszcze w czasach gdy funkcjonował prajęzyk, a języki prasłowiańskie i pragermańskie nie rozdzieliły się, co nastąpiło dopiero później. Teoria ta zyskała uznanie niektórych polskich i niemieckich językoznawców.

Według tej teorii rdzeń sil miał pierwotnie oznaczać morza, jeziora lub spokojną wodę, z kolei sufiks –ing, przekształcił się ostatecznie w –ęza. Sama zaś nazwa, należąca w tym wypadku do staro-europejskiej hydronimii, miała być przejęta od dawnych mieszkańców Europy.

W pierwszym okresie istnienia pojęcia Śląska – słowo to oznaczało ziemie leżące wokół Wrocławia, gdyż pozostałe obszary były pokryte gęstymi lasami i słabo zaludnione.W XI i XII wieku używano określeń:

• provincia Wratislawiensi,
• regio Wratislawiensi,
• ducatus Wratislawiensi,

zaś książęta piastowscy od XIII wieku tytułowali się dux Slesie, dux Zle lub Ducis Zlesi. Sama nazwa Śląska odnosiła się w tym wypadku do ziem związanych z Wrocławiem, jako metropolią i regionalną stolicą. Na wschód od prastarej puszczy, zwanej Przesieką Śląską rozpościerał się zaś region, którego nominalną stolicą było niewielkie Opole, stąd obszar ten określano jako księstwo opolskie (od XIII wieku). Liczni książęta z tego obszaru w przeciwieństwie do książąt wrocławskich, tytułujących się po prostu książętami Śląska, tytułowali się książętami opolskimi. Dopiero wnukowie Władysława opolskiego zrezygnowali z książąt opolskich, na rzecz nazw stolic swoich księstw.   

Obecnie stosowana nazwa Śląsk powstała przez dodanie do członu –ska przyrostka tak zwanego jeru miękkiego (“i”), który reprezentuje prasłowiańską półsamogłoskę, umieszczonego między “s” i “l”.

Samo rozdzielenie Śląska na dwa regiony pojawiło się dopiero w latach 70. XV wieku, głównie w odniesieniu do książąt opolskich. Rozciągający się między pasmem Sudetów na południu a doliną Baryczy na północy oraz między Nysą Łużycką na zachodzie a Nysą Kłodzką na wschodzie Dolny Śląsk jako nazwa pojawił się po raz pierwszy samodzielnie w dziele JOACHIMA CUREUSA Gentis Silesiae annales w drugiej połowie XVI wieku. Ziemie Dolnego Śląska obejmują według tej definicji obszary Śląska dolnego i środkowego oddzielonego od Śląska Górnego tak zwaną Przesieką Śląską – pasem gęstych lasów ciągnących się wzdłuż Nysy Kłodzkiej i Stobrawy. W 1202 roku lasy te stały się także granicą pomiędzy dwoma gałęziami Piastów śląskich:

– młodszej pochodzącej od Mieszka Laskonogiego;

– starszej wywodzącej się od Bolesława Wysokiego.

Podział Śląska na dwie części wynika więc z historycznego i geograficznego podziału. Skąd wzięła się natomiast same nazwy. Wszystko związane jest z Odrą. Jej górny bieg dał nazwę Śląskowi Górnego, jej dolny bieg natomiast Śląskowi Dolnemu. Dobrze obrazuję to mapa Martina Helwiga z 1561 roku, która świetnie ukazuje jak ówcześnie postrzegano region.

W XIV wieku, kiedy coraz więcej śląskich księstwa trafiało pod skrzydła Korony Czeskiej, słowo Śląsk stawało się określeniem odnoszącym się do całego regionu. Nazwa Górny Śląsk pojawiła się po raz pierwszy już w 1478 roku. Wtedy to król Maciej Korwin mianował na starostę Górnego Śląska Jana Bielika z Kornic.   

Wydane w Wirtemberdze  w 1571 roku dzieło Joachima Cureusa (1532-1573) Gentis Silesiae annales

W okresie międzywojennym znany polski pisarz, autor słynnego Wyrąbanego chodnika GUSTAW MORCINEK (1891-1963) wraz z geografem STANISŁAWEM WIKTOREM BEREZOWSKIM (1910-1986) wymyślili nowy podział Górnego Śląska, a właściwe ówczesnego województwa śląskiego, które istniało  w tych ramach do 1939 roku.

Morcinek i młody wówczas jeszcze Berezowski opisali go w wydanej w 1933 roku pracy Śląsk:

• Śląsk Biały – obejmował północne rejony Wyżyny Śląskiej, a jego stolicą miał być Lubliniec. Nazwa wywodziła się do budowy geologicznej tego regionu: wapienia i dolomitu, a także jasnych gleb powstałych na tym podłożu.
• Śląsk Czarny – obszar obejmował główne miasta przemysłowe regionu, takie jak Katowice, Rybnik czy Żory. Nazwa zaś miała nawiązywać do węgla kamiennego.
• Śląsk Zielony – obejmował tereny Śląska Cieszyńskiego i Puszczy Pszczyńskiej z takimi miastami jak Pszczyna, Bielsko, Tychy oraz Cieszyn. Nazwa nawiązywała zaś do rozległych lasów porastających ten obszar.

Podział ten, stworzony w czysto propagandowych celach przestał być całkowicie używany po II wojnie światowej.