Rys historyczny miasta Lublińca do 1945 roku

Lubliniec to niewielkie miasto, jedno z najstarszych na Górnym Śląsku. Według umownego podziału Gustawa Morcinka był też stolica tzw. Białego Śląska. Położone jest nad rzekami Lublinicą oraz Małą Panwią. To także największe miasto równiny opolskiej.

Lokacja Lublińca

Nieznana jest dokładna data lokacji Lublińca. Popularna tradycja głosi, iż pierwszą osadę na tym miejscu założył książę Władysław I Opolski w roku 1272. Została ona lokowana na miejskim prawie magdeburskim, najprawdopodobniej około roku 1300, za czasów rządów księcia Bolesława (Bolka) I Opolczyka (panującego w latach 1281–1313). Głównymi argumentami za powstaniem miasta była chęć zagospodarowania i kolonizacji słabo zaludnionych lasów – puszcze dostarczały produktów leśnych i budulca; na rzeczce i potoku bardzo szybko utworzono pierwsze stawy, groble i młyny, które znalazły się w rękach książęcych, kościelnych i prywatnych. Poważnym argumentem było także dogodne położenie pomiędzy Siewierzem i Olesnem na ważnym szlaku handlowym, biegnącym z Wrocławia do Krakowa i umożliwiającym wymianę towarową między Małopolską a Śląskiem, co dało asumpt do założenia stacji celnej. Nazwę miasta zapisywano wówczas jako Lublin lub Lublyn¹.Było ono otoczone wałem ziemnym, w którym umieszczono trzy bramy.

Średniowiecze

Około roku 1323 Lubliniec znalazł się w granicach nowo utworzonego księstwa wielkostrzeleckiego, ze stolicą w dzisiejszych Strzelcach Opolskich, jednak po śmierci tamtejszego księcia Alberta w 1366 roku, został na powrót włączony do księstwa opolskiego. Jego nowy pan, książę Władysław Opolczyk wszedł w konflikt z Władysławem Jagiełłą, w efekcie którego w 1396 roku wojska królewskie zajęły Lubliniec. Powrócił on do książąt opolskich w 1401 roku. Ostatni z książąt opolskich – Jan II zwany Dobrym – powiększył terytorium swojego państwa oraz dbał o jego rozwój gospodarczy. W 1505 roku ufundował za murami Lublińca kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, zaś w 1500 roku nadał nowe lub potwierdził stare przywileje miasta, które podkreślały jego wysoką pozycję ekonomiczną wśród miast w regionie. Po śmierci Jana II, jego księstwo przeszło pod władzę Hohenzollernów brandenburskich, a w 1549 roku – pod bezpośrednie władanie Habsburgów. Oddawali oni miasto w dzierżawę różnym rodom szlacheckim, aż ostatecznie w roku 1587 zakupił je stary, śląski ród Kochcickich. Wówczas najprawdopodobniej nastąpiło nadanie lub odnowienie przywilejów lublinieckich cechów oraz rozbudowa kościół parafialnego św. Mikołaja, służącego wówczas jako zbór luterański. Z tego okresu pochodzi również pierwsza wzmianka o ludności Lublińca – w czasie epidemii w 1607 roku miało umrzeć 735 osób, co stanowiło ¾ zamieszkujących je; łącznie było ich więc prawie 1000².

Nowożytność

Miasto pozostawało we władaniu Kochcickich oficjalnie do roku 1639, gdy na mocy cesarskiego dekretu odebrano im wszystkie majątki za udział w wojnie trzydziestoletniej po stronie czeskich buntowników. Kolejnymi właścicielami był ród Cellarych, przybyły z Krakowa a pochodzący z Włoch, który wszedł w posiadanie miasta oraz jego okolic w 1645 roku. W tym samym czasie Habsburgowie oddali księstwo opolskie w zastaw królowi polskiemu Władysławowi IV z rodu Wazów, w którego rękach miało ono pozostać do roku 1666. Cellarowie, dobrodzieje klasztoru jasnogórskiego, poza Lublińcem posiadający także kilka okolicznych wiosek, bardzo szybko dostali się do grona wyższej szlachty śląskiej, mogącej posługiwać się niemieckojęzycznym tytułem Graf³. Cellarowie ufundowali kaplicę rodową przy kościele św. Mikołaja oraz drewniany kościół św. Anny, położony za wałami, na zachód od miasta. W 1650 roku miasto miał strawić pożar, w którym spłonęły wszystkie zabudowania mieszkalne, z wyjątkiem trzech domów⁴. W 1655 roku, w czasie oblężenia Jasnej Góry przez Szwedów, został w mieście na krótko umieszczony cudowny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, później przewieziony do Głogówka, gdzie rezydował ówczesny król Polski Jan Kazimierz. W 1716 roku biskup wrocławski utworzył dekanat lubliniecki, do którego należało pięć pobliskich parafii. Wdowa po ostatnim z rodu Cellarich, Piotrze Jarosławie – Maria Elżbieta z domu von Osterberg, sprzedała najprawdopodobniej w 1727 roku dominium lublinieckie hrabiemu Piotrowi de Garnier⁵. Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, iż jako jedyna z rodziny posługiwała się w piśmie językiem niemieckim – wszyscy poprzedni Cellarowie korzystali jedynie z języka polskiego, co świadczy o pozostawaniu rejonu lublinieckiego w bliskich związkach z Polską⁶.

W 1741 roku w wyniku I wojny śląskiej Lubliniec znalazł się pod panowaniem króla Prus Fryderyka II. Brak informacji o walkach w rejonie miasta, jednak pośrednio mogą na nie wskazywać zanotowane w księgach parafialnych pogrzeby żołnierzy tak pruskich, jak i austriackich. W 1756 roku miasto miało liczyć 548 mieszkańców⁷. De Garnierowie rządzili Lublińcem przez niedługi okres, w którym zapisali się przede wszystkim sfinansowaniem renowacji kościoła św. Anny w 1753 roku, oraz fundacją fabryki fajek w niedalekim Zborowskim. W 1763 roku Andrzej de Garnier sprzedał miasto, które przez najbliższe lata miało bardzo często zmieniać właścicieli, co mogło być spowodowane jedynie chęcią zaciągnięcia przez nich pożyczek na jego hipotekę. W 1774 roku powstał regulamin pożarniczy dla miasta. W 1776 roku zakupiono na własność od hrabiego Antoniego von Schlegenberga las o powierzchni 5203 morgów (około 1300 ha). W 1783 roku Lubliniec zakupił Franciszek Grotowski, dziedzic niedalekiej Olszyny, który okazał się ostatnim zasłużonym właścicielem miasta. Początkowo bardzo ubogi, dzięki pożyczkom i odpowiednim inwestycjom znacznie pomnożył swój majątek. Nie doczekał się jednak dziedzica, więc 22 sierpnia 1812 roku, jak się okazało – na dwa lata przed śmiercią, sporządził testament. Na jego mocy przeznaczył większość swych dóbr na utworzenie zakładu opiekuńczego dla sierot i półsierot, który miał znajdować się w lublinieckim zamku. Po jego śmierci miasto przejęło państwo pruskie.

XIX wiek

W końcu lat dwudziestych XIX wieku nie istniały już bramy i wały miasta, co umożliwiało rozrost zabudowań miejskich we wszystkie strony i wzrost liczby mieszkańców– miała ona wynosić w 1830 roku – 1509, a w 1845 roku – 2114, w tym ok. 7% ewangelików i ok. 15% żydów⁸. W 1820 roku miasto doczekało się cmentarza rzymskokatolickiego, w 1845 – żydowskiego, a w 1911 – ewangelickiego. Do realizacji ostatniej woli Grotowskiego przystąpiono dopiero w 1843 roku, gdy – wbrew woli zmarłego – postanowiono ulokować go w nowo powstałym budynku, znajdującym się na zachód od miasta a na północ od zamku, który z kolei został przez Renarda wynajęty – wpierw pełnił rolę siedziby starostwa, od 1849 roku sądu – a ostatecznie, w 1862 roku został sprzedany właścicielowi niedalekiego Steblowa, Fryderykowi Wilhelmowi Kielmannowi, który od dwóch lat był także właścicielem miasta i całego dominium lublinieckiego⁹. Zakład otwarto uroczyście w setną rocznicę urodzin fundatora, 8.10.1848 roku. W 1845 roku poświęcono nowy, murowany kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, zbudowany na miejscu niszczejącego, rozebranego kościoła drewnianego, zaś w 1849 roku rozpoczęto budowę kościoła ewangelickiego pw. Trójcy Świętej, mieszczącego się na wschód od starego miasta i oddanego do użytku rok później. Miasto miało posiadać już wówczas uliczne oświetlenie olejowe.

W 1862 roku liczyło 2841 mieszkańców, w tym 441 Żydów – w ciągu trzech dziesięcioleci liczba zamieszkującej Lubliniec ludności wzrosła więc o 90%¹⁰. Żydzi posiadali także od ok. 1821 roku synagogę, stojącą przy drodze, biegnącej w kierunku Olesna, na północ od miasta. W 1886 roku do miasta przybył 4 szwadron dragonów z 14. pułku, stacjonującego w Strzelcach Opolskich. W 1856 roku oddano do użytku dworzec, obsługujący pierwsze połączenie kolejowe Lublińca ze światem – tory wiodły wówczas do Kluczborka, a w 1890 roku – linię kolejową do Herbów. W 1875 roku otwarto park miejski, na cześć zwycięskiej dla Prusaków wojny Francuzami, nazwany Sedan Park, który w 1922 roku zmienił nazwę na Park Grunwaldzki¹¹. W 1882 roku bracia Seltenowie otworzyli w mieście ogólnodostępną lecznicę, zapewniającą darmową opiekę najuboższym. Pielęgnacją chorych miały zajmować się sprowadzone z tego powodu z Nysy siostry elżbietanki. W 1884 roku powstał zakład poprawczy, zaś w 1893 roku – Zakład dla idiotów (Idioten Anstalt fur manliche und weibliche Idioten epileptische und begelausene Geistenskranken), który ulokowano w zamku, odkupionym w tym samym roku od Jerzego Fryderyka Kielmanna¹². W latach 1904-05 powstała elektrownia miejska, a w 1907 roku – szkoła miejska. W 1909 roku założono w mieście Bank Ludowy, Bank Przemysłowy oraz Komunalną Kasę Oszczędności¹³. W 1886 roku otwarto pierwszy większy zakład przemysłowy – fabrykę maszyn rolniczych i odlewnię żeliwa, w 1911 roku – przędzalnię wełny czesankowej, a w 1914 roku – młyn parowy; ponadto w pobliżu centrum miasta istniało kilka cegielni. W przededniu I wojny światowej, w 1913 roku, Lubliniec stał się oficjalnie miastem garnizonowym¹⁴.

XX wiek

W czasie III powstania śląskiego w mieście toczyły się walki sił niemieckich z polskimi, dowodzonymi przez Pawła Golasia. Na mocy plebiscytu, w 1922 roku Lubliniec został przyłączony do Polski – co ciekawe, w samym mieście zdecydowana większość mieszkańców – ok. 90% opowiedziała się za Niemcami¹⁵. Pierwszym burmistrzem został Wielkopolanin, Józef Zielonacki, zaś władze miejskie przeniosły się do powstałego w końcu XIX wieku obszernego budynku dawnego, niemieckiego urzędu ceł. W tym także roku władze miejskie przejęły z rąk prywatnych miejską kasę oszczędnościową, istniejąca od 1857 roku, a zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej zakupiło obiekt nieczynnego od roku zakładu im. Grotowskiego, do którego dobudowano kościół pw. Świętego Stanisława Kostki i zaadaptowano na cele zakonnego Niższego Seminarium Duchownego. Zaczęły wówczas powstawać pierwsze spółdzielnie – mieszkaniowa czy spożywców. 26 czerwca 1922 roku do miasta przybył 74 Pułk Piechoty, który zajął dawne koszary pruskie. W 1925 roku, w trakcie remontu wieży kościoła parafialnego, znaleziono w jej gałce podkrzyżowej kronikę miasta, doprowadzoną do roku 1857. W okresie II Rzeczpospolitej systematycznie malała ilość Żydów i ewangelików, zamieszkujących miasto. W pobliżu koszar wytyczono wiele nowych działek mieszkalnych, nastąpił także rozkwit budownictwa mieszkaniowego oraz infrastruktury, przede wszystkim zwiększyła się ilość dróg brukowanych i betonowych. Wybudowano wodociągi oraz wieżę ciśnień, zmodernizowano kanalizację. 1 września 1945 roku Lublińca bronił 3 pluton 74 Górnośląskiego Pułku Piechoty oraz Batalion Obrony Narodowej, złożony z byłych powstańców śląskich oraz harcerzy. Żołnierze wycofali się z miasta już po kilku godzinach, ok. południa. 3 września żołnierze niemieccy podpalili bożnicę, która doszczętnie spłonęła, a już po kilku dniach nie było po niej żadnego śladu. Niemcy pozostawali w mieście aż do 17 stycznia 1945 roku, gdy wypędziła ich z miasta nadchodząca od strony Częstochowy Armia Czerwona.

Kajetan Garbela

Bibliografia

1. Fikus J., Lubliniec. Z dziejów miasta na Górnym Śląsku, Lubliniec 2003.

2. Podbielski Z., Budowla specjalnego przeznaczenia, [w:] Zamek Lubliniecki, red. M. Janik, Lubliniec 2008.

3. U. Zgorzelska, Zamek lubliniecki – przemiany własności, formy architektonicznej i funkcji, [w:] Zamek Lubliniecki, red. M. Janik, Lubliniec 2008.

Przypisy