Pokój – wieś na planie gwiazdy i park

Dawne Carlsruhe, a obecnie miejscowość Pokój na Opolszczyźnie odznacza się niezwykłym układem urbanistycznym, który jest widoczny do dzisiaj. Osada powstała w czasach tak zwanej kolonizacji fryderycjańskiej.

Dzieje Pokoju zaczęły się w 1748 roku wraz z postanowieniem oleśnickiego księcia CAROLA CHRISTIANA ERMANNA VON WÜRTTEMBERGA-OELSA (1689 – 1761) o założeniu letniej rezydencji. Nową osadę książę nazwał Carlsruhe biorąc sobie za wzór położone w Badenii-Wirtembergii miasto Karlsruhe.

Portret księcia oleśnickiego Carola Christiana Ermanna von Würrtemberga-Oelsa (1716 – 1792). Olej na płótnie. Autor wywodził się z kręgu artystycznego Jacopo Amigoniego (1682 – 1752)

Carlsruhe swą nazwę zawdzięcza imienniczce położonej w Badenii-Wirtembergii. Karlsruhe oznacza oazę spokoju Karola. Polska uproszczona nazwa Pokój funkcjonowała już w XVIII wieku, co potwierdza wydany w Głogówku w 1847 roku Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej JÓZEFA LOMPY, a także wydane dziesięć lat wcześniej Der Preußische Staat in allen seinen Beziehungen (…) Dritter Band (Berlin: Verlag von August Hirschwald, 1837, s. 135), autorstwa L. FREIHERRNA. Obecną nazwę wsi zatwierdzono oficjalnie 12 listopada 1946 roku.

Obszar na którym obecnie znajduje się miejscowość należał od 1688 roku do rodziny książąt von Würrtemberg-Oels, jako część dóbr w Krogulnej. Nazywano go wtedy nowym folwarkiem. Książę Karl Chrystian był podobnie jak większość ówczesnej szlachty zapalonym myśliwym. Według jednej z legend, po wyjątkowo męczącej gonitwie za zdobyczą zdarzyło mu się przysnąć na polance – i to wtedy przyśnił mu się pałac w miejscu, które stanie się Pokojem. W 1748 roku na zlecenie księcia Karla Chrystiana Erdmanna von Würrtemberg-Oels powstał w miejscu polany 640-hektarowy, otoczony płotem zwierzyniec. Na jego środku zbudowano niewielki, drewniany zameczek myśliwski, który otoczono ostrokołem i fosą nad którą przerzucono dwa mosty zwodzone. Od niego odchodziło, na planie gwiazdy, osiem alei w każdym z kierunków świata, aby móc łatwiej obserwować zwierzynę. Plan założenia przypominał typowe barokowe przykłady idealnych miast włoskich, co ciekawe jednak w tym wypadku dotyczył przecież zwierzyńca.

W 1751 roku drewniany zameczek spłonął, a książę wirtemberski podjął decyzję o wybudowaniu w tym miejscy murowanego pałacu, który miał się stać jego siedzibą letnią. Prace rozpoczęto już rok później pod kierunkiem pochodzącego z Brandenburgii, książęcego mistrza budowlanego GEORGA LUDWIGA WILHELMA SCHIRRMEISTERA. W latach 1752-1757 trwały prace budowlane nad budową pałacu. Schirrmeister w swoim projekcie założenia pałacowo-parkowego wzorował się na badeńskim Karlsruhe. Wykorzystując już istniejące drogi, na placu w samym centrum wybudował pałac otoczony byłą fosą – kolistą ulicą od której promieniście odchodziło osiem alei. Przy bezpośredniej bliskości placu wybudował osiem oficyn, mających służyć za budynki gospodarcze, jeden z nich stał się wkrótce kościołem ewangelickim. W kolejnych latach książę ufundował okazałe domy kawalerskie wokół pałacu i teatr na wyspie Zofii. Wokół swojego pałacyku książę rozkazał stworzyć system stawów (liczący około 400 hektarów), a na jednym z pagórków z pobliżu założyć winnicę. W tym celu sprowadzono ponad 21 000 sadzonek winorośli, a także stworzono całe zaplecze potrzebne do produkcji wina, w tym prasę winną oraz cieplarnię. Wkrótce powstał także szereg innych budynków: dom winoogrodnika, pałacyk szwedzki (spłonął w 1912 roku) i pałacyk na Winnej Górze (popadły w ruinę po II wojnie światowej), ptaszarnia, latarnia, przystań a także liczne pomniki klasycystyczne (Ateny, Artemidy, Afrodyty oraz Apolla) pomnik króla Friedricha Wilhelma II z białego marmuru czy Friedricha II Wielkiego.

Wiosną oraz latem książę wraz z całym swym dworem, urzędnikami, muzykantami a nawet trupą teatralną przenosił się tu z Oleśnicy. W połowie XVIII wieku w Pokoju osiedlili się pierwsi rzemieślnicy.

Parę lat po ukończeniu budowy pałacu na południe od niego utworzono barokowy ogród typu francuskiego, poszerzony następnie o park w stylu angielskim w latach 1780-1790. Park przypałacowy ozdobiono rzeźbami. Niestety wypełniony ówcześnie nowoczesnymi rozwiązaniami salon wodny zwany herbaciarnią runął już po kilku latach. Znajdował się on na niewielkiej wysepce do której prowadziły dwa mosty zwodzone.

Kolejnym właścicielem Pokoju na mocy testamentu, został jeden z krewnych księcia Karla EUGEN FRIEDRICH HEINRICH VON WÜRTTEMBERG (1758-1822), dowódca regimentu huzarów z Oleśnicy oraz gubernator twierdzy w Głogowie. W czasie jego panowania założono w Pokoju stały teatr oraz bibliotekę. Na jego dworze przez kilka miesięcy działał słynny kompozytor romantyzmu CARL MARIA VON WEBER (1786-1826). Żoną księcia została LUIZA STOLBERG-GEDERN.

W 1775 roku zakończono budowę rokokowego ewangelickiego kościoła im. Księżnej Zofii z wieżą z zegarem piaskowym i ołtarzem ozdobionym obrazami mistrzów malarstwa barokowego z Oleśnicy BEUTHESA i ERNSTA. Kościół zbudowano według planów Georga Ludwiga Schirrmeistera. Architekt zaimplementował kościołowi nietypowe rozwiązanie konstrukcyjne więźby dachowej, które do dzisiaj jest jedynym takim w Europie. Obok kościoła umieszczono cmentarz ewangelicki, który z biegiem czasu wypełnił się cennymi zabytkami sztuki cmentarnej. Można tutaj na grobie leśniczego i jego tragicznie zmarłej 5-letniej córki zobaczyć nagrobek kobiety wspartej o monument. Dzieło to stworzył najważniejszy niemiecki rzeźbiarz klasycyzmu JOHANN GOTTFRIED SCHADOW (1764-1850). W Pokoju powstał także cmentarz katolicki oraz żydowski. Na początku 1798 roku pałac w Pokoju spłonął, a jego odbudową zajął się mistrz budowlany LEYSER.

Portret Eugene von Württemberg, autorstwa brytyjskiego malarza George Dawe.

Kolejnym właścicielem Pokoju w 1822 roku został najstarszy syn Luizy i Karla EUGEN FRIEDRICH KARL PAUL LUDWIG HERZOG VON WÜRTTEMBERG (1788-1857). Służył on jako generał piechoty na służbie u rosyjskiego cara, a w 1813 roku podczas wojny Francji z szóstą koalicją jako jeden z dowódców sił sprzymierzonych w zwycięskiej bitwie pod Kulm. W czasie jego panowania w Pokoju powstało założone przez lekarza HERMANNA FREUNDA uzdrowisko z domami dla kuracjuszy i zakładem kąpielowym. Leczono w nim głównie schorzenia na tle nerwowym oraz reumatyczne. Książę był mecenasem sztuki i kultury, także on wzorem ojca sponsorował von Webera.

Kolejnym panem Pokoju został syn Eugena i księżniczki MATHILDE ZU WALDECK UND PYRMONT (1801–1825) EUGEN WILHELM ALEXANDER ERDMANN HERZOG VON WÜRTTEMBERG (1820-1875).

Książę Erdmann von Württemberg

Erdmann von Württemberg był generałem kawalerii, który wziął udział między innymi w wojnie z Francją w latach 1870-1871. Jego małżonką została MATHILDE ZU SCHAUMBURG-LIPPE (1818–1891) z która miał troje dzieci: dwie córki oraz syna. W Pokoju dla upamiętnienia dokonań na polu bitwy swoich i przodków kazał wznieść żeliwny pomnik lwa oraz kolumnę, którą nazwano Germania. W tym czasie mieszkańcy wyrosłej wokół pałacu wioski posługiwali się zarówno niemczyzną jak i polszczyzną.

Plan zwierzyńca w Pokoju według szkicu J. Tantzera.

Jego następca i jedyny syn – wirtemberski oficer WILHELM EUGEN (IV.) AUGUST GEORG VON WÜRTTEMBERG (1846-1877), zmarł dwa lata po swoim ojcu. Kolejnymi właścicielami Pokoju byli książęta WILHELM oraz NIKOLAUS, na którym w 1903 roku linia książąt wirtemberskich z Oleśnicy wygasła. Wtedy też majątek przejęła dynastia wirtemberska, a konkretnie król WILHELM II VON WÜRTTEMBERG (1848-1921), a następnie ALBRECHT EUGEN MARIA PHILIPP CARL JOSEPH FORTUNATUS VON WÜRTTEMBERG(1895-1954. W rękach Wirtembergów Pokój pozostał do zakończenia II wojny światowej. W Pokoju na przestrzeni lat działał teatr, ochronka dla dzieci, restauracja uzdrowiskowa, szkoła gospodarstwa domowego, istniał dom koncertowy, dworzec kolejowy, poczta, cegielnia, uzdrowisko i restauracja uzdrowiskowa oraz hotel.W latach 20. XX wieku w miasteczku zaczęły działać różne zakłady: gorzelnia, sieciarnia, kuźnia, fabryka wełny drzewnej. W Pokoju produkowano także olejek z igliwia sosnowego, który eksportowano do wielu europejskich i nieeuropejskich krajów. Pokój w tym czasie był uznanym kurortem uzdrowiskowym, szczególnie dla górników.

W czasie II wojny światowej doszło w tym rejonie do zaciekłych walk pomiędzy resztkami sił nazistowskich, a oddziałami 3 armii pancernej gwardii 1 Frontu Ukraińskiego. 22 stycznia 1945 roku Pokój, znacznie zniszczony w czasie działań wojennych (całkowitej dewastacji uległy pałac i otaczające go do pawilony, a także znaczna część parku), został zdobyty przez żołnierzy radzieckich, których 64 poległo w czasie walk. W ramach zemsty rozstrzelano 110 mieszkańców oraz pensjonariuszy miejscowego przytułku. Po wojnie wieś zamieszkiwało jedynie 99 mieszkańców, podczas gdy przed jej wybuchem zamieszkiwało ją około 3000 dusz.

W Polsce Ludowej park popadł w ruinę, a z czasem zamienił się w las rodzimy, porośnięty gatunkami drzew, które powszechnie występują na tym terenie.

Obecnie parkowi po wielu staraniach przywrócono część dawnego, malowniczego splendoru. Oprócz opisanych wyżej miejsc znajdujących się w parku, warto jeszcze wspomnieć o powstałej w 1840 roku strzelnicy długości 100 metrów z której korzystało tutejsze bractwo kurkowe (przy niej zaś znajdowała się kiedyś przystań z gondolami, które później wykorzystywano do podróży po kanałach), świątyni Matyldy, która początkowo poświęcona była Apollinowi (jest to monopter czyli budowla oparta na kolumnach, w tym wypadku ośmiu, podtrzymujących kopułę) oraz ciemnych gankach, zwanych także Elizjum, które być może służyły kiedyś jako miejsce tajnych obrzędów. Miejsce przypomina to starożytne miejsca mocy i kultu. W parku postawiono także olbrzymi kamień, tak zwany Findling ze stalowym medalionem z podobizną księżnej Alexandry Mathilde. Sam medalion odsłonięto w 1929 roku, jednak ważący 50 ton głaz został w to miejsce przetransportowany w ciągu 14 dni, a jeszcze wcześniej wyciągnięty ze stawu młynnego w Krogulnej. Zajęła się tym ściągnięta specjalnie w tym celu grupa specjalistów z Wrocławia. W parku rośnie wiele starych drzew, w tym jeden mający obecnie status pomnika przyrody – jest to 20-metrowa sosna wejmutka.

Niewielki Pokój dzięki patronactwu swych właścicieli będących jednocześnie mecenasami kultury i nauki dorobił się wielu uznanych nazwisk, które są z nim związane. Oprócz generałów i oficerów armii austriackiej, rosyjskiej i pruskiej [RUDOLF SYLVIUS NEUMANN (1805–1881), NIKOLAUS WÜRTTEMBERG(1833-1903), EUGENE WÜRTTEMBERG (1788–1857), WILHELM WÜRTTEMBERG (1828–1896)], w Pokoju mieszkali lub działali między innymi podróżnicy, tacy jak FERDINAND VON RICHTHOFEN (1833–1905) i PAUL WILHELM WÜRTTEMBERG (1797–1860), artyści: HANS BELLMER, ERIK TRZEWIK-DROST, SIEGFRIED TRANSLATEUT (1875-1944), AGNES WÜRTTEMBERG (1835–1886) czy naukowców JOHANNES WINKLER (1897–1947) oraz FRITZ BELLMER. Na koniec jako ciekawostkę można dodać, że prababcia słynnej amerykańskiej gwiazdy filmowej UMY THURMANN nazywała się NANNY SCHULTZ i urodziła się 17 października 1860 roku właśnie w Pokoju.

Sterbender Löwe czyli Lew śpiący według projektu niemieckiego rzeźbiarza Theodora Erdmanna Kalide’a (1801-1863). Motyw ten był bardzo popularny, a podobne lwy można znaleźć między innymi w Bytomiu oraz Gliwicach. Ich odlewaniem zajmowały się Królewsko-Pruskiej Odlewni Żelaza czy berlińska Odlewnia Hermanna Gladenbecka. Powstał aby upamiętnić udział księcia Eugena II w bitwie pod Kulm.

Pałac książąt wirtemberskich został zbudowany w latach 1765-75 według projektu mistrza budowlanego Schirrmeistera. Była to budowla murowana z cegły i tynkowana. Wzniesiono ją na planie centralnym z kwadratowymi dobudówkami oraz wieżą na osi.