Życie polityczne na Śląsku pruskim w XIX i na początku XX wieku

Zorganizowane życie polityczne najpierw w Prusach a potem w Cesarstwie Niemieckim zaczęło się dopiero po Wiośnie Ludów. Dość szybko jednak przybrało formę zorganizowaną i stało się ważną częścią życia społecznego tak kraju jak i Śląska.

O zorganizowanym życiu politycznym w Prusach nie może być mowy przed Wiosną Ludów (1848–1849), gdyż w systemie prowincjonalnym i rejencyjnym rolę przewidzianą dla polityków pełnili urzędnicy państwowi. Wydarzenia europejskie zwane Wiosną Ludów obudziły zainteresowanie sprawami politycznymi i doprowadziły ostatecznie, mimo klęski zmian samej Wiosny Ludów, do wytworzenia się podstaw systemu politycznego.

Na okres po Wiośnie Ludów przypada czas tworzenia się pierwszych partii politycznych na Śląsku. Te pierwsze partie polityczne były początkowo organizacjami amatorskimi i chimerycznymi. Warunkiem ich powstania była rejestracja sądowa, a ich działalność polegała głównie na działaniach propagandowych związanych z wyborami kandydatów popieranych przez daną partię.

Pierwsze kluby polityczne powstały na Śląsku we Wrocławiu. Jednym z pierwszych był Demokratischer Club w który angażowała się inteligencja oraz drobnomieszczaństwo. Innymi były Volksverein, którego członkowie, głównie burżuazja i urzędnicy, optowali za monarchia konstytucyjną oraz uwłaszczeniem chłopów za odszkodowaniem oraz Konstiuioneller Zentraverein, którego członkowie szukali porozumienia z władzami. Należała do niego bogata burżuazja, inteligencja i właściciele ziemscy. Dość szybko, dość dużą popularność zdobył również Związek Robotniczy (Arbeiterverein).

31 stycznia 1850 roku pruska konstytucja wprowadzała ustrój monarchii konstytucyjnej, a wybory do Landtagu (sejmu pruskiego) przybrały charakter trójklasowy, dwustopniowy oraz jawny. W 1853 roku wprowadzono ordynacje wyborczą dzięki której głosować mogli mieszczanie płacący podatki. Okres ten to chwilowy zanik powszechnej myśli politycznej, która z zorganizowanych ram skupiła się na resursach czyli klubach towarzyskich dysponujących własnym lokalem. We Wrocławiu istniał klub demokratyczny oraz prorządowy klub konstytucyjny.

Pod koniec lat 50. XIX wieku zauważalna stała się liberalizacja, która doprowadziła do ponownego ożywienia się działalności politycznej. Już po 1850 roku zaczęły kształtować się partie polityczne, jednak dopiero po Zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku i przyjęciu konstytucji Związku Północnoniemieckiego z 1867 roku w której wprowadzano czteroprzymiotnikową ordynacje wyborczą (to system wyborczy, w którym wyborcy oddają jeden głos preferencyjny na kandydatów, a mandaty są przydzielane proporcjonalnie do liczby uzyskanych głosów), zaczęły one odgrywać większą rolę. Sejm wybierany był w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim i jawnym przez mężczyzn, którzy ukończyli 25. rok życia (bierne prawo wyborcze otrzymywano od 30. roku życia). Należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie państwa wchodzące w skład Związku przyjęły takie prawo wyborcze. W Prusach na przykład nadal obowiązywało trójklasowe prawo wyborcze. Do ogólnoniemieckiego Reichstagu na mocy wyborów dostawały się osoby, które w swoich okręgu wyborczym osiągnęły w pierwszej turze bezwzględną większość głosów lub w drugiej turze pokonały swojego oponenta.

W latach 60. XIX wieku we wsiach Środkowego i Dolnego Śląska dominowali konserwatyści, natomiast w większych miastach lewicoliberalna Deutsche Fortschrifts Partei założona w 1861 roku przez MAXA VON FORCKEBECKA (1821–1892). W zachodniej części Śląska szczególna popularnością cieszyli się kandydaci Partii Konserwatywnej.

Przełomową datą okazał się 1871 rok i zjednoczenie Cesarstwa Niemieckiego, choć dla Śląska w kwestiach polityczno-prawnych niewiele się zmieniło. Ta największa pod względem obszaru prowincja Królestwa Prus pozostała przy trzyklasowej, stanowej Izbie Poselskiej (Abgeordneten Haus). Powstały w 1871 roku jednoizbowy Reichstag liczył 397 posłów, a sam Śląsk został podzielony na 35 jednomandatowych okręgów wyborczych:

• rejencja wrocławska – 13 mandatów;
• rejencja opolska – 12 mandatów;
• rejencja legnicka – 10 mandatów.

W okresie pierwszych wyborów z 1871 roku nie istniały jeszcze partie polityczne sensu stricto, a raczej były to luźne stronnictwa polityczne oparte na autorytecie jednej osoby lub grupy osób. Wiele z nich powstawało tylko na okres wyborów pod postacią komitetów wyborczych, których zadaniem było finansowanie oraz organizacja kampanii wyborczej kandydata.

Do najważniejszych ugrupowań politycznych istniejących w Cesarstwie Niemieckim, zaliczyć trzeba:

• Niemiecką Partię Narodowo-Liberalną (Nationalliberale Partei), grupującą część inteligencji oraz sfer finansowo-przemysłowych. Partia ta optowała za liberalnym państwem prawa i popierała zagraniczną politykę prowadzoną przez kanclerza OTTO VON BISMARCKA (1815–1898).
• Niemiecką Partię Rzeszy (Deutsche Reichspartei / Freikonservative Partei) złożoną z wolnych konserwatystów oraz kręgów agrarno-przemysłowych.
• Niemiecką Partię Konserwatywną (Deutschkonservative Partei), która została utworzona w 1876 roku i złożona była z kół agrarnych. Miała silne oparcie w Prusach. Sprzeciwiała się polityce Rzeszy i domagała się powrotu monarchii absolutystycznej.
• Partię Postępową (Deutsche Fortschrifts Partei), której przewodził EUGEN RICHTER (1838–1906) o lewicowo-liberalnych poglądach. Powstała ona w 1861 roku i w latach 60. XIX wieku cieszyła się dużym poparciem na Śląsku.
• Centrum (Deutsch Zentrum Partei), która gromadziła opozycję (Koła Polskie, Welfów, Duńczyków, autonomistów alzackich). Została reaktywowana po zjednoczeniu Niemiec. Jej członków łączyła walka o zachowanie własnej tożsamości narodowej i wyznaniowej. Bronili konstytucji pruskiej z 1850 roku oraz nawoływali do umieszczenia artykułów prokatolickich w nowej konstytucji przeciwstawiając się protestanckiej polityce Prus.
• Socjaldemokrację (Sozialdemokraten), która została utworzona podczas zjazdu w Gothcie w 1875 roku.
• Partię Imperialno-Liberalna (Liberale Reichspartei).
• Partie Robotnicze, wywodzące się między innymi z Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein (Powszechnego Niemieckiego Związku Robotników), założonego przez wrocławianina FERDINANDA LASSALLE (1825–1864).

Parlament nie miał właściwie większego wpływu na władzę wykonawczą, więc trudno mówić w przypadku Cesarstwa Niemieckiego o właściwym systemie parlamentarnym, w którym większość wyłania odpowiedzialną przed parlamentem egzekutywę. Realnymi wpływami na rządy w państwie dysponowały korporacje przemysłowe i zbrojeniowe. Należy jednak podkreślić, że mimo wszystko było to państwo liberalne i ściśle praworządne, a sama jednostka nie była narażona na samowolę władz.

Na Śląsku w pierwszych wyborach parlamentarnych zdecydowanym zwycięzcą okazała się konserwatywna Niemiecka Partia Rzeszy (Wolna Partia Konserwatywna). Pod względem politycznym domagała się ona ochrony kulturowych, politycznych oraz gospodarczych interesów pruskiego protestantyzmu i junkrów. Wyraźnie sprzeciwiała się konstytucjonalizmowi oraz podziałowi władzy i popierała kanclerza Bismarcka.

Partia ta powstała w 1866 roku jako odłam Pruskiej Partii Konserwatywnej, początkowo jako Wolne Stowarzyszenie Konserwatywne pod przywództwem górnośląskiego hrabiego EDUARDA GEORGA VON BETHUSY-HUCA (1829–1893). Czasami partię tę nazywano śląską.

Eduard Georg von Bethusy-Huc w Daheim-Kalender  z 1895 roku

Członkami tej partii było wiele wpływowych osób pochodzących lub działających na Śląsku czyli między innymi urodzony w meklemburskim Neustrelitz a mający swe dobra między innymi niedaleko Oleśnicy WILHELM VON KARDORFF (1828–1907), urodzony we Wrocławiu prawnik KARL RUDOLF FRIEDRICH (1827–1890), książę Żmigrodu HERMANN VON HATZFELDT (1848–1933), książę KARL MAX VON LICHNOVSKY (1848–1933), junkier WILLIBALD VON DIRKSEN (1852–1928), prawnik KARL RUDOLF FRIEDENTHAL (1827–1890) oraz pruski oficer EDUARD VON LIEBERT (1850–1934), który pochodził z szanowanej śląskiej familii.

W niektórych śląskich okręgach wygrała Niemiecka Partia Narodowo-Liberalna oraz Niemiecka Partia Postępowa. Spore sukcesy odniosło także Centrum, kierowane przez LUDWIKA WINDHORSTA (1812–1891), a na Śląsku przez EDWARDA MÜLLERA (1818–1895), jednego z najbogatszych ludzi w Niemczech FRANZA VON BALLESTREMA (1834–1910) oraz hrabiego FRIEDRICHA PRASCHMA (1833–1909). Wielu polskich działaczy blisko współpracowało z Centrum: KAROL MIARKA STARSZY (1825–1882), ADAM NAPIERALSKI (1861–1928) czy ksiądz JAN KAPICA (1866–1930).

Konserwatyści na Śląsku mieli swe oparcie przede wszystkim w dwóch silnych i bogatych rodach junkierskich: Strachwitzach [HYACINTH VON STRACHWITZ-SUSTKY (1835–1871)] oraz Hohenlohe-Ohringen [CHRISTIAN KRAFT ZU HOHENLOHE-OEHRINGEN (1848–1926)]. Posłowie ci w dużej części kupowali głosy wyborców i traktowali swoje uczestnictwo w Reichstagu jako hobby. Duży sukces odniosła Nationalliberale Partei, której sztandarową postacią na Śląsku był ANGEL.

W 1872 roku wprowadzono nową Kreisordnung (ordynację powiatową) określającą obowiązki i uprawnienia władz powiatowych, co w pewnym stopniu ograniczyło wpływ właścicieli ziemskich. Powstały sejmiki prowincjonalne jako organ samorządowy oraz Wydział Prowincjonalny jako organ wykonawczy. W 1891 roku wprowadzono funkcje sołtysów oraz zarządów gmin.

W 1876 roku wprowadzono z kolei nową Provinzialordnung (ordynację prowincjonalną) tworzącą nowe instytucje władzy prowincjonalnej, które zastąpiły dotychczasowe Provinzionalstände (Stany Prowincjonalne).

Jednym z największych minusów systemu wyborczego w Cesarstwie Niemieckim był brak uwzględnienia wzrostu demograficznego w podziale na okręgi wyborcze. W 1871 roku na jeden okręg przypadało średnio 100 000 mieszkańców. Podział na okręgi nie uległ zmianie aż do ostatnich wyborów w 1912 roku. W ten sposób dynamicznie rozwijające się pod względem demograficznym obszary Górnego Śląska nie mogły liczyć na więcej mandatów.

Oprócz partii politycznych istniały także i inne formy działalności i grupy interesów, które wpływały w mniejszym lub większym stopniu na życie polityczne Cesarstwa Niemieckiego.

Niewątpliwie ogromnym wpływem w zmilitaryzowanym państwie dysponowały Kriegervereine czyli stowarzyszenia kombatanckie. Powstawały one już w pierwszej połowie XIX wieku, ale dopiero po zjednoczeniu Niemiec zyskały masową popularność, stając się ostoją konserwatyzmu skierowanego przeciwko socjaldemokracji. W 1900 roku założono Kyffhäuserbund, który jednoczył i reprezentował niemal wszystkie lokalne stowarzyszenia kombatanckie. W październiku 1913 roku Kyffhäuserbund liczył 2 837 944 członków.

Dużymi wpływami dysponowały Deutsche Kolonialgesellschaft (Niemieckie Towarzystwo Kolonialne) oraz utworzona w 1888 roku Niemiecka Liga Morska. Ta pierwsza grupowała wpływowych ludzi: naukowców, podróżników, wojskowych i urzędników i w 1914 roku liczyła 42 000 członków. Ta druga w najlepszych latach miała około miliona członków.

Także kościoły chrześcijańskie miały duży wpływ na kształtowanie się postaw politycznych. W kościele katolickim pierwsze skrzypce grał przede wszystkim biskup wrocławski i kanonik katedry wrocławskiej w latach 1857–1860 BERNHARD BOGEDEIN (1810–1860). Później w okresie Kulturkampfu, najważniejszym politykiem katolickim został biskup, a następnie kardynał GEORG KOPP (1837–1914).

Winieta „Deutsche Kolonialzeitung”, organu prasowego Deutsche Kolonialgesellschaft

Na Górnym Śląsku dość szybko dominującą partia stało się Centrum. Wzrost popularności oraz znaczenia tej partii związany był z dwoma głównymi czynnikami. Po pierwsze z obroną interesów katolików wobec represji Kulturkampfu, a po drugie z osobą grafa Franza von Ballestrema, który był bardzo popularny wśród górnośląskich wyborców. Nie bez znaczenia było także wydawanie przez Centrum opiniotwórczej „Schlesische Volkszeitung”. Popularność Centrum stopniała po tym, jak Polacy zaczęli wystawiać własnych kandydatów od 1903 roku.

W czasie pierwszych wyborów na 3 707 167 mieszkańców Prowincji Śląskiej 694 918 dysonowało prawem głosu. Przed wybuchem I wojny światowej w wyborach z 1912 roku na 5 225 919 mieszkańców było 1 052 257 wyborców. Od 1871 do 1918 roku odbyło się 13 wyborów ogólnoniemieckich. Ich wyniki pozwalają dostrzec wiele faktów dotyczących życia na Śląsku. Jednym z nich jest linia podziału pomiędzy Śląskiem Dolnym a Górnym.  Górny Śląsk wyrósł na bastion partii Centrum (według spisów narodowych przed wybuchem I wojny światowej aż około 90% mieszkańców Górnego Śląska było katolikami), natomiast na Dolnym Śląsku z czasem coraz większe poparcie zdobywali socjaldemokraci. Na Górnym Śląsku ruch ten zdobył pewne poparcie (w 1890 roku założono pierwsza komórkę SPD w Raciborzu), szczególnie w czasie lat 1889–1891, kiedy to nastąpił dynamiczny wzrost cen produktów spożywczych, który szczególnie ciężko uderzył w niższe warstwy społeczne, w tym robotników. Wśród najpopularniejszych polityków SPD na Górnym Śląsku byli AUGUST WINTER (1865–1921) oraz FRANCISZEK MORAWSKI (1847–1906) z PPS zp.

Bibliografia

• Galas, Alicja; Galas, Artur: Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001.
• Czapliński M.; Kaszuba, E.; Wąs, G.: Historia Śląska, Wrocław 2002
• Herzig, Arno: Śląsk i jego dzieje, Wrocław: Wydawnictwo Via Nova, 2012
• Historia Górnego Ślaska, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011.
• Schlesien und Schlesier, red. J. Bahlcke, München, 2004.
• https://wachtyrz.eu/przemiany-ideologiczne-polityczne-narodowosciowe-na-gornym-slasku-1871-1922-cz-1