Krótka historia szkła na Śląsku

Fascynujące dzieje szkła, jego wytwarzania, obrabiania, a także ozdabiana doczekały się tysięcy opracowań. Do wyrobu szkła potrzebna jest temperatura 1400 stopni Celsjusza, kiedy to powstaje płynna masa, w temperaturze 1100 stopni Celsjusza natomiast masa ta przypomina płynny miód, dzięki czemu można ją dowolnie kształtować. Także historia szkła na Śląsku cieszyła się i nadal cieszy zainteresowaniem.

Szkło i produkty wykonywane z tego surowca towarzyszą ludzkości niemal od zawsze. Kultury, które żyły w pobliżu wulkanów miały do niego dostęp od początku swojego istnienia. Było to szkło lub bardziej szkliwo naturalne, takie jak obsydian, pumeks czy perlit. Najstarsze ślady użytkowania szkła znaleźli archeolodzy w obiektach pochodzących sprzed około 3500 lat, choć rzymski historyk Pliniusz Starszy w swoim dziele o mineralogii twierdził, że pierwszego wytopienia szkła dokonali feniccy kupcy, przez zupełny przypadek w czasie podróży handlowej transportując kamień – miało to miejsce ponoć 5000 p.n.e.

W starożytności i średniowieczu szkło należało do towarów luksusowych. Na Śląsku zaś pojawiało się jako towar importowany – szklane paciorki czy pucharki fałdziste były z reguły w czasach rzymskich podarunkami dla znaczniejszych wodzów i pochodziły z regionu śródziemnomorskiego.

Na Śląsku wczesnośredniowiecznych znaleziska archeologiczne potwierdzają występowanie ośrodków produkcji szkła między innymi w Niemczy (X-XIII w.), opolskim Ostrówku (koniec XI w.), wrocławskim Ostrowie Tumskim (XI w.), na Nowym Targu we Wrocławiu (koniec XI-XIII w.) oraz w osadzie Obiszowie w rejonie Wzgórz Dalkowskich.

W średniowieczu dominowały huty szkła leśnego – powstawały one na terenach leśnych, dysponujących dużymi ilościami drewna. Po sobie pozostawiały rozległe poręby, zajmowane potem pod uprawę zbóż. Huta wędrowała za cofającym się lasem, pozostawiając za sobą wsie. Głównym składnikiem ówcześnie produkowanego szkła był tlenek ołowiowy, czasami wraz z tłuczeniem szklanym – jakość więc wytwarzanego szkła była niska.

Ciekawym zagadnieniem pozostaje wywodzenie nazw miejscowości od szkła, co pomaga wyznaczyć zasięg osadnictwa szklarskiego. Osadnicy poruszali się doliną Nysy Kłodzkiej w kierunku północnym w Kotlinę Kłodzką. W rejestrze dochodów biskupa wrocławskiego, wymienia się takie osady jak Szklarki pod Sporawą oraz dwie wsie biskupie o nazwie Szklary nieopodal Ząbkowic i Grodkowa. Także w księstwie głogowskim istniały Szklarki oraz Szklary. W samej Kotlinie Kłodzkiej w 1356 roku stwierdzono występowanie osady Szklarnia, a w 1416 roku kolejnej związanej z szkłem – Szklarka. W księstwie świdnickim w XIV wieku istniała już huta szkła, w pobliżu Szklarskiej Poręby, zaś najprawdopodobniej cystersi z Kamieńca Ząbkowickiego w Międzylesiu utworzyli podobną hutę. Innymi ówczesnymi hutami szkła na terenie Śląska były ta w Idzikowie w Kotlinie Kłodzkiej i w Kopańcu. Istniały jednak one prawdopodobnie tylko do końca wieku.

Wraz z postępująca urbanizacją i wykształceniem się mieszczaństwa oraz bogatego stanu kupiecko-rzemieślniczego wzrost popytu na szkło stał się zauważalny. Dotychczas na produkty szklane pozwolić mógł sobie jedynie kościół i najbogatsza warstwa społeczna, natomiast reszta posługiwała się przedmiotami cynowymi lub najczęściej drewnianymi. Rozwój przemysłu szklarskiego został zastopowany przez niszczące dla Śląska wojny śląskie, które spowodowały nie tylko zrujnowanie gospodarki, ale także znaczne wyludnienie.

Szkło wytwarzane w średniowieczu nie należało do najlepszych, jeśli chodzi o jakość. Dominowało oczywiście szkło leśne, a więc o barwie zielonej, ewentualnie w późniejszym okresie o zielonkawym zabarwieniu. Te szkła były najtańsze w produkcji i sprzedaży. Wyrabiano także szkła kolorowe takie jak fioletowe, bursztynowe, pomarańczowe, choć na nie pozwolić mogły sobie głównie kościoły (stosowano je do wyrobu witraży) i możnowładcy i kupcy (biżuteria, naczynia do picia – puchary fletowe i butelki). Dopiero w XV wieku rozpoczął się proces szklenia okiennic – u bogatych mieszczan. Coraz częściej cynowe i drewniane naczynia zaczęto zastępować szklanicami, szczególnie w lepszej klasy gospodach. W domach patrycjuszy miejskich zaczęły się z kolei pojawiają coraz częściej ozdobne szklenia – witraże i witrażyki.

Rysunek pokazujący jak w starożytności wydmuchiwano szklane naczynia.

Szklarzy było na śląsku zapewne niewielu – w żadnych z miast nie stworzyli oni wówczas swojego cechu. W regionie sprzedawano także produkty sprowadzane z zachodu i południa Europy. Tu prym wiodło wysokiej jakości szkło weneckie.

Do najważniejszych rodzajów szkieł, oprócz witraży i pucharów, należały na pewno wilkomy – naczynia cechowe. Były to okazałe puchary o cylindrycznych kształtach, finansowane przez mistrzów cechowych, które służyły w czasie uroczystości organizowanych w kręgu danego cechu. Wilkomy były malowane nieprzeźroczysta emalią. Wśród najstarszych zachowanych emaliowanych szkieł pochodzących ze Śląska są: szklanica z biblijną sceną Rzezi Niewiniątek z 1596 roku, wilkom bractwa kurkowego ze Środy Śląskiej oraz wilkom z godłem foluszników z 1599 roku.

Odbudowa śląskiej gospodarki zakończyła się tak naprawdę dopiero na początku XVI wieku, choć w tym okresie nadal dominowało szkło leśne, którego jakość przez dużą liczbę zanieczyszczeń była niska. W tym czasie Kotlina Kłodzka stała się się centrum szklarstwa. Stwierdzono wtedy istnienie hut w Bystrzycy Kłodzkiej, Długopolu Górnym, Różance oraz w Międzygórzu. W księstwie świdnicko-jaworskim działały huty szkła w Szklarskiej Porębie oraz Kamiennej Górze, którą zarządzali cystersi. Później powstały kolejne w Poniatowie czy w Gierałcicach. Duże znaczenie w tym czasie miały działania Jana Friedricha, który najpierw założył hutę w Jugowie, a następnie Friedrichswalde.

W XIX-wiecznej hucie szkła.

Był on przedstawicielem pierwszego z licznych saksońskich rodzin związanych z produkcja szkła, które otworzyły swoje przedsiębiorstwa na terenie Śląska. Rodziny te – Friedrichowie, Schürerowie i Preusslerowie – w swym fachu będące mistrzami, musiały opuścić rodzinną Saksonię i przez Czechy dotarły do Śląska. Dość szybko wielką sławę, wpływy i pieniądze zdobyli Preusslerowie, do których należały huty w Szklarskiej Porębie (od 1617 roku), w Radosnej w okolicy Wałbrzycha, w Czarniewie nieopodal Lubania oraz w Woliborzu. To z rodem tym wiąże się także śląski rozkwit malarstwa emaliowanego. W rejonie Kłodzka i Kudowy Zdroju w XVII wieku rozpowszechnił się zwyczaj malowania emaliami szybek okiennych – najczęściej oddawano w ten sposób wygląd herbów rodowych i mieszczańskimi, ale i tematyka religijna pojawiała się na tego typu szkłach. Malowane emalią szybki i witrażyki można spotkać także w oknach wiejskich kościółków, miedzy innymi w Sierpnicach czy w Grzmiącej.

W czasach austriackich przemysł szklarski na Śląsku wytworzył trzy główne ośrodki:

• Górny Śląsk – późniejsza rejencja opolska;
• Ziemia kłodzka;
• Rejon Karkonoszy i Gór Izerskich.

W okresie 1618-1648 czyli podczas wojny trzydziestoletniej rozwój przemysłu szklanego, podobnie jak innych rodzajów gospodarki na Śląsku po raz kolejny został zatrzymany. Mimo to techniki wytwarzania i ozdabiana szkła nadal się rozwijały. Na przełomie XVI i XVII wieku pojawiła się na Śląsku nowa technika zdobnicza, w której używano diamentowego rylca. Ta wymagająca dużych umiejętności technika często łączona była z malowaniem na szkle farbami żywicznymi co wykonywano na zimno, a więc bez ponownego wypalania obiektu szklanego po ukończeniu malowania. Technika tą tworzono najczęściej fryzy w środkowej partii szkieł lub ryto naszkicowaną wcześniej siatkę z motywem roślinno-kwiatowym. Kolejną techniką, która na Śląsku pojawiła się w tym czasie było eglomise, którą stosowano najczęściej do szkieł gładkich. Polegała ona na podlepieniu malowanego szkła folią złotą lub srebrną, a następie na naniesieniu rysunku. Stosowano także techniki dekoracyjne oparte na nakładaniu farby na gorąco.

Niemiecki puchar w kształcie serca z około 1620 roku., puchary Roemer – pozłacane srebro oraz zestaw śląskich zielonych kieliszków do wina Roemer z XVII-XVIII wieku z kolekcji Helgi Matzke, Zamek Żupny w Wieliczce.

W największym mieście Śląska – Wrocławiu popularne były naczynia do picia piwa z jasnego szkła, nazywane igel, a więc jeż. Powoli starano się także naśladować, a nawet kopiować najlepsze szkła tamtych czasów – sodowe szkła weneckie. Ślązacy stosujący zamiast sody potas nie byli jednak wówczas w stanie otrzymać produktów o takiej jakości jak Włosi.

Wraz z przejęciem Śląska przez Prusy rozpoczął się dynamiczny okres rozwoju gospodarczego regionu. To właśnie wtedy od połowy XVIII wieku zaczęły się na Śląsku kształtować dwa ważne ośrodki produkcji i przetwarzania szkła :

• Kotlina jeleniogórska, ze szczególnych uwzględnieniem Szklarskiej Poręby i Jeleniej Góry wraz z Cieplicami Śląskimi związana między innymi z działnością grafów von Schaffgotsch, a także Alexandra von Minutoliego (1806-1887);
• Kotlina kłodzka, ze szczególnym uwzględnieniem huty w Batorowie.
  

Istniały i inne, mniejsze ośrodki szklarskie. Huty szkła leśnego z reguły były samowystarczalnymi osiedlami, choć nietrwałymi. Z czasem jednak, szczególnie jeśli obszar był zasobny w surowiec zaczęły powstawać solidniejsze konstrukcje i otaczające same huty osiedla, takie jak Josephinenhütte (1842) w Szklarskiej Porębie. Średnio jednak huta istniała w jednym miejscu około 10 lat, czyli do wyczerpania okolicznych zasobów leśnych, a następnie przenosiła się w inne miejsce. Pozostawały po niej pola i najczęściej osady, które dość szybko przekształcały się we wsie, takie jak Czerniawa.

Rozwój technologiczny, protekcja władz państwowych, chcących rozwijać Śląsk gospodarczo (zakaz importu szkła czeskiego, pożyczki na zakładanie nowych hut, lokalni właściciele karczm i zajazdów zobowiązani zostali do kupna szkła śląskiego), a także znaczący rozwój infrastruktury – budowa nowych dróg i udoskonalenie tych istniejących, a ostatecznie rozwój kolejnictwa – doprowadziły do tego, że poszczególny huty nie musiały już migrować za surowcem, a co za tym idzie pojawiły się marki, które można było budować na lata.

Właścicielami poszczególnych hut szkła w początkowym okresie były różnorakie przymioty – od państwa przez arystokrację, miasta, klasztory po kupców i majstrów. Później wśród właścicieli zaczęli dominować fachowcy i właściciele ziemscy. Szklarze – pracownicy hut – wywodzili się w zdecydowanej większości z okolicznych mieszkańców, natomiast majstrowie i fachowcy przybywali z Czech i Niemiec, z obszarów takich jak Meklemburgia oraz Pomorze. Liczba pracowników hut szkła wzrastała systematycznie. Pod koniec XVIII wieku według szacunków w śląskich hutach szkła pracowało 240 osób. Im bardziej zaawansowana była produkcja tym więcej pracowników wymagała obsługa danej huty.

Pod koniec XVIII wieku na Śląsku, w hucie w Wesołej, po raz pierwszy na terenie Śląska zamiast drewna do opalania ceglanych i glinianych pieców do wytapiania masy szklanej (do połowy XIX wieku średnia długość użyteczności takiego pieca wynosiła od 30 do 35 tygodni), użyto węgla kamiennego. Eksperymentowano także z innymi materiałami opałowymi, takimi jak torf, co uskuteczniano w Lipie Łużyckiej od 1840 roku. Od XIX wieku w procesach wytwarzania szkła pojawiły się nowe technologie, najczęściej sprowadzone z Wielkiej Brytanii. Systematycznie rosła produkcja, czego zasługą było głównie powstawanie nowych hut. Centrami produkcji szkła były wtedy w rejencji legnickiej – obszar jeleniogórski, w rejencji wrocławskiej silne ośrodki szklarskie istniały w Kotlinie Kłodzkiej, a w rejencji opolskiej, w okolicach stolicy rejencji oraz w pobliżu Pszczyny.

Produkcja szkła w XVI i XVII wieku odbywała się głównie na zamówienie, głównie na rynki wewnętrzne, wśród których dominowały zlecenia na szkło taflowe i butelkowe, z przewagą białego i zielonego (butelki, szklanki, szklanice, kieliszki). Dopiero od połowy XVIII wieku zaczęły dominować w produkcji szkła szlachetniejsze, w tym szkła kredowe. Dominującymi ośrodkami produkcji szkła wyższej jakości (pierwszy śląski szklany żyrandol powstał w latach 70. XVIII wieku w hucie w Batorowie) stały się rejony kotlin kłodzkiej i jeleniogórskiej, gdzie często zatrudniano czeskich mistrzów szklarskich, których zadaniem było podnoszenie jakości otrzymywanego surowca. 

Po uzyskaniu szkła poddawano je często procesowi szlifowania w szlifierniach szkła. Najstarsza szlifiernia powstała na Śląsku w latach 1690-1691 w Piechowicach. Działała ona przy pomocy energii wodnej. 

Pod koniec XVIII wieku wartość eksportu śląskiego szkła wynosiła 11 819 talarów, czyli 15% ogólnej wartości produkcji hut śląskich. Do kierunków eksportu należała Rzeczpospolita, Rosja carska, Saksonia. Znaczne ilości eksportowano do Ems, Frankfurtu, Królewca, Poznania, Wiesbaden, Bydgoszczy i Gdańska. W latach 40. XIX wieku produkty Josephinenhütte nabywane były w Wielkiej Brytanii. Duże znaczenie na rozwój eksportu miało utworzenie niemieckiego związku celnego w 1834 roku, co w znacznym stopniu ułatwiło i unormowało wewnętrzny przepływ towarów na rynkach niemieckich.

Malarstwo i rycie na szkle początkowo była zwykłym, średnio udanym naśladownictwem sztuki wywodzącej się z obszaru Czech. Dopiero w XVII wieku artystyczne szkło na Śląsku otrzymało swój własny sznyt, nawiązujące między innymi do wyrobów z kryształu górskiego. Nowatorskie były szczególnie masywne puchary ozdobione techniką szlifu wypukłego.

Pierwsi malarze na szkle pojawiają się już w II połowie XVI wieku we Wrocławiu, znani są oni jednak jedynie z imienia: Conrad vov Liegnitz, Martin, Hannos oraz Krystan. W XVIII i XIX wieku na Śląsku pojawiło się kilki mistrzów malarstwa i szlifowania szkła. Należeli do nich między innymi Friedrich Winter (1672-1708), Christian Gottfried Schneider. W epoce biedermeiera pojawiło się wielu utalentowanych twórców: Moritz Finsch z Cieplic Śląskich Karl Friedrich Siebenhaar czy Ernst Simon.

Przegląd sztuki na szkle zamieszczony w Meyers Großes Konversationslexikon. 6. Auflage. Band 8, wydanym w 1907 roku.

W Stanach Zjednoczonych tymczasem w XIX wieku wprowadzono do użytku nowoczesne metody prasowania szkła, co doprowadziło do masowej produkcji, która stopniowo zepchnęła rzemiosło do marginalnej roli. Początkowe lata XX wieku doprowadziły z kolei do odkrycia metody ciągłej produkcji szkła. W latach 1913-1916 doszło do kilku kolejnych przełomów – wynalezienia metody Fourcaulta (belgijski technolog Émile Fourcault) i metody Pittsburgh (amerykański inżynier Gregorius). 

Wzstawa w Schlesisches Museum Görlitz z 2020 roku.

Szklany puchar z pokrywką przypisywany cieplickiemu malarzowi na szkle Moritzowi Finschowi (1800-1880). Szlifowane szkło pomalowane farbami transparentnymi pochodzi z około 1850 roku i przedstawia Salzbrunn, czyli dzisiejsze Szczawno Zdrój. Znajduje się on w Muzeum Śląskim w Görlitz.

Po II wojnie światowej wielu specjalistów pozostało na Śląsku i dalej służyło radą nowym właścicielom hut. W latach 60. i 70. XX wieku dolnośląskie szkło cieszyło się spora popularnością i było eksportowane do Stanów Zjednoczonych, krajów arabskich i azjatyckich. Po upadku komunizmu nastąpił jednak kryzysy, który spowodował upadek wielu zakładów i hut. Chyba najsłynniejsza działającą śląska huta szkła jest – kontynuująca tradycje dawnej huty Josephine ze Szklarskiej Poręby i huty Fritza Heckerta z Piechowic – huta Julia w Piechowicach.

Puchar na nóżce z około 1850 roku (być może również wykonania Moritza Finscha z widokiem Warmbrunn (dzisiejsze Cieplice Śląskie), szkło fazowane z emalią z cyny i transparentnym malowaniem.

Na Dolnym Śląsku także obecnie produkcja szkła, głównie artystycznego, pełni ważną rolę. We Wrocławiu organizuje się European Glass Festival, zaś na Placu Ratuszowym w Jeleniej Górze Art & Glass Festival.

Spis miejscowości na Śląsku (uwzględniono jedynie część Śląska obecnie leżąca na terytorium Rzeczypospolitej Polski), w których produkowano lub uszlachetniano szkło od średniowiecza do 1945 roku na podstawie spisu Dietmara Zoedlera z 1996 roku

• Batorów (Friedrichsgrund), XVIII w., po 1740 roku;
• Brynica (Brinnitz Czarnowanz), XVIII w., po 1740 roku;
• Czerwniawa (Schwarzbach), nowożytność do 1740 roku;
• Długopole Górne (Oberlangenau), średniowiecze;
• Duszniki -Zdrój (Bad Reinerz), 1894-1945;
• Gardawice (Gardawitz), XVIII w., po 1740 roku;
• Gwoździany (Gwosdzian), XVIII w., po 1740 roku
• Idzików (Kieslingswaldebei Habelschwerdt), średniowiecze;
• Jugów (Hausdorf), nowożytność do 1740 roku
• Kopaniec (Seifershau), średniowiecze;
• Kostrzyca (Quirlbei Petersdorf), średniowiecze;
• Krobica (Krobsdorf), średniowiecze;
• Lasówka (Kaiserswaldebei Habelschwerdt), XVII – I poł. XX wieku;
• Leśna, dziś część Szczytnej, XIX- I poł. XX wieku;
• Łączna (Wiesau), nowożytność do 1740 roku;
• Marcinków (Martinsberg), średniowiecze;
• Orzesze (Orzesche), XVIII w., po 1740 roku;
• Piechowice (Petersdorf), 1886-1923 roku;
• Międzygórze (Wolfelsgrund), średniowiecze;
• Międzylesie (Mittewalde), średniowiecze;
• Mirsk (Friedeberg), średniowiecze;
• Mokre, dziś część Mikołowa (Mokrau), XVIII wiek, po 1740 roku;
• Pieńsk (Penzig), nowożytność do 1740 roku;
• Polanica Zdrój (Altheide), I poł. XX wieku;
• Poniatów (Peucker), średniowiecze;
• Różanka (Rosenthal), średniowiecze;
• Ruszów (Rauscha), nowożytność, do 1740 roku;
• Sobieszów (Hermsdorfam Kynast), XVIII wiek, po 1740 roku – XIX- I poł. XX wieku;
• Stronie Śląskie (Seitenberg), średniowiecze; XVIII wiek, po 1740 roku;
• Szczytna (Rückers), XIX- I poł. XX wiek;
• Szklarska Poręba – Cicha Dolina, średniowiecze; nowożytność do 1740 roku;
• Szklarska Poręba (Schreiberhau), średniowiecze; 1842-1945;
• Szklary (Glasegrund), średniowiecze;
• Wałbrzych Stary Zdrój (Altwasser), XIX- I poł. XX wieku;
• Wesoła, dziś dzielnica Mysłowic (Wessola), XVIII wiek, po 1740 roku;
• Zielenic (Hoffnungsthal), XVIII-XIX wiek.

Dalsza literatura:

• Biszkont J. 2005, Późnośredniowieczne szklarstwo na Śląsku, Wratislavia Antiqua, t. VII, Wrocław.
• Chrzanowska A. 1987, Artystyczne szkła śląskie XVII i XVIII w., Warszawa.
• Chrzanowska A., Gluziński W., Kwaśny Z., Trznadel W. 1974, Z dziejów szklarstwa na Dolnym Śląsku, Wrocław.
• Zoedler D. 1996, Schlesisches Glas. Schlesische Gläser, Würzburg.
• Żelasko S. 2005, Gräflich Schaffgotsch’sche Josephinehütte. Kunstglasfabrik in Schreiberhau und Franz Pohl 1842-1900, Glasmuseum Passau.
• 2006, Szkło europejskie w Muzeum Karkonoskim w Jeleniej Górze, Jelenia Góra.
• 2009, Huta Josephine. Secesja, Art déco, Modernizm 1900-1950, Glasmuseum Passau.