Lekarz i ornitolog Heinrich Agathon Bernstein

Urodzony we Wrocławiu Bernstein należał do grona najważniejszych ornitologów i badaczy południowo-wschodniej Azji swoich czasów.

Dzieciństwo, młodość oraz początki kariery naukowej i podróżniczej

Heinrich Agathon Bernstein urodził się 22 września 1828 roku w pruskim Breslau. Jego ojciec Georg Heinrich (1787–1860) był znanym lekarzem i orientalistą, którego dziełem życia był Lexicon Linguae Syriacae. Ojciec Heinricha wykładał ponadto teologię i języki orientalne na Uniwersytecie we Wrocławiu. Sam Heinrich rozpoczął prawdziwą edukację w 1840 roku we wrocławskim gimnazjum Marii Magdaleny. Naukę musiał już jednak po dwóch latach przerwać, gdyż rodzice przeprowadzili się do Włoch. W obawie o przyszłość chłopca wzięli ze sobą jednak prywatnego nauczyciela, który dbał o edukację młodego Bernsteina. Po roku rodzina wróciła do stolicy Śląska, a Heinrich kontynuował naukę, kończąc ją w 1849 roku w gimnazjum świętej Elżbiety we Wrocławiu. W październiku tego roku rozpoczął studia medyczne na wrocławskim uniwersytecie, gdzie poznał Johanna Ludwiga Christiana Carla Gravenhorsta (1777-1859) – słynnego zoologa i rektora Uniwersytetu, dzięki któremu w Bernsteinie obudziła się pasja do nauk przyrodniczych. Heinrich ukończył studia z tytułem doktora nauk medycznych 16 listopada 1853 roku. Pasja do przyrody, zoologi i przede wszystkim ornitologii sprawiła, że już w czasie studiów zaczął wiele podróżować i odwiedził badawczo obszary dzisiejszej Polski, Austrii, Węgier oraz Francji. Na początku 1854 roku wyjechał do Holandii i nigdy już nie miał postawić stopy na śląskiej ziemi.

W Holandii Bernstein przybył do ówczesnej stolicy światowych badań przyrodniczych – Lejdy (Leiden). Tam w Muzeum Historii Naturalnej, dyrektorem był wówczas człowiek o szerokich horyzontach – Coenraad Jacob Temminck. Był on znany z wyszukiwania zdolnych, młodych naukowców i wysyłania ich w każdą stronę świata pod asumpcjami swojej instytucji. Tym samym Bernstein za namową Temmincka zaciągnął się do holenderskiej armii w roli medyka, aby dostać przydział w Holenderskiej Azji Wschodniej (są to tereny dzisiejszej Indonezji). W czerwcu 1854 roku Bernstein wypłynął do Azji. Dość szybko jednak powrócił do Lejdy, gdzie 16 kwietnia 1855 roku zdał wymagane, formalne egzaminy na lekarza do pracy w zamorskich posiadłościach Holandii. Bernstein w 1854 roku otrzymał członkostwo w prestiżowym Niemieckim Towarzystwie Przyrodników Leopoldina – najstarszym nieprzerwanie istniejącym towarzystwie naukowym na świecie, którego motto bardzo pasowała do jego osobowości – Nunquam otiosus, co w języku łacińskim oznacza nigdy bezczynni.

Azja

10 września 1855 roku Bernstein znalazł się ponownie na Jawie. Młody lekarz otrzymał posadę lekarza głównego w sanatorium w Gadok nieopodal dzisiejszej Dżakarty (wówczas zwanej Batavią) w księstwie Preang, którą to rolę pełnił do drugiej połowy 1860 roku. Praca ta pozwoliła mu spełnić także marzenia o zostaniu naturalistą. W czasie pobytu na wyspie Bernstein z zamiłowania ornitolog badał tamtejszą awifaunę, a swoje obserwacje i spostrzeżenia publikował w najważniejszym ówcześnie piśmie ornitologicznym na świecie: Journal für Ornithologie. Szczególną sławę w środowisku ornitologów przyniosły mu prace o salangach zwanych jadalnymi jaskółkami. Już w rok po przybyciu wysłał do Lejdy 300 skórek ptasich. Szybko zyskał sławę w środowisku naukowym, a rząd holenderski uczynił go głównym zbieraczem fauny i flory na wyspie. W 1859 roku nowy dyrektor Muzeum Historii Naturalnej w Lejdzie, słynny Hermann Schlegel – mecenas młodych naukowców (człowiek, który dla nauki odkrył i innego Ślązaka – Otto Finscha), zaproponował Bernsteinowi współfinansowanie badań. Lekarz i naturalista rozpoczął zbieranie i badanie nie tylko ptaków, ale i gadów, ssaków czy owadów.

W listopadzie 1860 roku Bernstein otrzymał pozwolenie ówczesnego holenderskiego gubernatora generalnego Jana Jacoba Rochussena, aby udać się do zachodniej części Nowej Gwinei – drugiej największej wyspy na świecie. Miał zostać trzecim, po Franzu Wilhelmie Junghuhnie i zabitym w 1851 roku Carlu Antonie Ludwigu Marii Schwanerze, badaczem tego obszaru.

Moluki

7 listopada 1860 roku Bernstein wypłynął w kierunku Moluków i po miesięcznej podróży dotarł do Ternate, gdzie w małej osadzie tubylczej założył swoją bazę wypadową i zaczął kolekcjonować pierwsze okazy awifauny Nowej Gwinei. W tym samym roku został odznaczony przez Prusy Orderem Czerwonego Orła. Z Ternate Bernstein zorganizował dziewięć wypraw badawczych. W tym czasie w regionie przebywał także Alfred Russel Wallace – człowiek, który oddzielnie od Darwina opracował swoją własną teorię doboru naturalnego. Między oboma badaczami narodziła się dżentelmeńska rywalizacja, nawet pomimo tego, że prawdopodobnie spotkali się jedynie jeden raz, to Anglik w jednym z listów pisał o Bernsteinie:

Holendrzy właśnie wysłali do Moluków kolekcjonera z Muzeum w Lejdzie. On jest teraz w Ternate, i zamierza spędzić dwa lata w Gilolo i Batchian, a następnie w Nowej Gwinei. On oczywiście (mając czterech myśliwych stale zatrudnionych i nie będąc zobowiązanym do tego, aby jego kolekcjonerstwo pokrywało wydatki), zrobi o wiele więcej niż ja byłem w stanie zrobić; ale myślę, że udało mi się zebrać śmietankę z tego wszystkiego. Nazywa się Bernstein; przebywał długo na Jawie, jako lekarz w sanatorium i powiedział mi, że wysłał już do Lejdy duże kolekcje, w tym gniazda i jaja ponad stu gatunków ptaków! Czy zostały one już uporządkowane i wystawione? Muszą stanowić bardzo interesującą kolekcję.

Pierwsza ekspedycja Bernsteina poprowadziła go z Ternate do Batjan, niewielkiego księstwa na północnych wyspach archipelagu Moluków i trwała od 22 grudnia 1860 do końca marca 1861 roku. Na Batjan oraz położonej na północ od niej wysepce Kajoe wrocławianinowi udało się zgromadzić ponad 100 gatunków ptaków, w tym odkryć całkiem nowy gatunek Nectarina aspasia auricapilla, zwanego potocznie Czarnym ptakiem słońca. Po powrocie zajął się opisywaniem, katalogowanie oraz pakowaniem swoich zbiorów do skrzyń, które następnie wysłał do Lejdy. W międzyczasie objeżdżał Ternate, powiększając swoją kolekcję o kolejne 67 gatunków ptaków. Ten czas wykorzystał również na zaangażowanie nowych tragarzy, naprawę łodzi i ekwipunku, pisanie listów i artykułów do czasopism przyrodniczych. W 1861 roku Bernstein otrzymał honorowe członkostwo w Niemieckim Towarzystwie Ornitologów.

Na drugą ekspedycję Bernstein wyruszył 25 czerwca 1861 roku, a do Ternate powrócił 10 października 1861 roku. W tym czasie badał obszary na północy: Halmaherę, największą wyspę archipelagu oraz Morotai. Udało mu się wtedy odkryć dwa nowe gatunki ptaków:

• Zosterops atriceps fuscifrons;
• Lycocorax pyrrhopterus morotensis (grabiec rajski).

Kolejny pobyt Bernsteina w Ternate nie trwał zbyt długo. Wkrótce wyruszył z powrotem na Halmaherę i Morotai, a także odwiedził wyspy Rau i Gebe, a w drodze powrotnej udało mu się przeżyć wypadek łodzi. W obu wyprawach udało mu się zgromadzić 119 ptaków z Halmahery oraz 74 z Morotai, w tym parę nowych gatunków.

Na kolejną wyprawę Ślązak wybrał się w kwietniu 1862 roku, a następnie parę miesięcy spędził na Ternate, zbierając siły na kolejne ekspedycje, pisząc artykuły oraz opracowując swoje zbiory. W połowie lipca Bernstein wyruszył po raz kolejny na północ Moluków, do Obi i Batjan, aby 26 września powrócić do Ternate. W tym okresie zebrał 59 gatunków ptaków, a tym cztery nowe:

• Scolopax rochusseni (słonka złotawa);
• Myzomela obscura rubrotincta (miodówka zbroczona);
• Lycocorax pyrrhopterus (grabiec);
• Pachycephala pectoralis obiensis.

7 listopada 1862 roku Bernstein wybrał się na swoją najdłuższą ekspedycję. Na początku ponownie odwiedził Halmaherę, a następnie Bessę, Kao i Gebe. W lutym 1863 roku znalazł się na Gagie, a w marcu na Waigeo. W połowie maja rozpoczął podróż powrotną. Przez Gagie, południowe wybrzeży Halmahery i Wedę, 18 lipca 1863 roku wrócił do Ternate. Wyprawa ta przyniosła odkrycie 8 nowych podgatunków i jednego nowego gatunku ptaków. Kolejne miesiące na Ternate Bernstein spędził na odpoczynku i rekonwalescencji, dotknęło go bowiem wiele chorób tropikalnych, w tym miał objawy malarii. Dopiero we wrześniu wybrał się w kolejną podróż, odwiedzając ponownie Morotai i interior Halmahery, aby na początku listopada 1863 roku przez Tidore powrócić do Ternate.

Kolejna wyprawa Bernsteina ze stycznia 1864 roku jest mało znana. Prawdopodobnie spędził parę miesięcy na wyspach Sula, gdzie zebrał 51 gatunków ptaków, w tym jeden nowy gatunek oraz pięć podgatunków:

• Streptocitta albertinae;
• Megapodius nicobariensis bernsteinii;
• Anthreptes malacensis extremus;
• Ptilinopus melanospila chrysorrhoa;
• Nectariana jugularis robustirostris.

Problem stanowi dzisiaj dokładne zlokalizowanie miejsc, do których wtedy dotarł Bernstein. Być może do wysp położonych bezpośrednio na północ od Nowej Gwinei (w publikacjach pojawiają się informacje jakoby wyprawa ta miała na celu zebranie okazów rajskich ptaków na Nowej Gwinei, gdzie Bernstein miał dotrzeć via Batavia – niestety ciężko o weryfikację tych informacji). Prawdopodobnie Bernstein musiał zawrócić z dwóch powodów – chorób oraz walk pomiędzy tubylczymi plemionami. W tym czasie dokuczliwie dolegała mu nie wyleczona malaria i wydaje się, że zdarzały mu się dni, a może nawet tygodnie, gdzie nie był w stanie normalnie funkcjonować z powodu tej choroby. Wiadomo, że w maju Bernstein był na Ternate, w tym czasie bowiem przyjął obywatelstwo holenderskie. W tym czasie starał się także podleczyć, skatalogować zebrane przez siebie okazy fauny i flory, pisać nowe artykuły dla europejskich czasopism oraz przede wszystkim złożyć nowe łodzie, które otrzymał.

Ostatnia ekspedycja

Ostatnia z serii ekspedycji Bernsteina zaczęła się dokładnie 18 października 1864 roku. Już dzień później podróżnik znalazł się na Salawati, a następnie dotarł do Sorongu na zachodzie Nowej Gwinei, który stał się jego bazą wypadową na kolejne miesiące. Do połowy maja 1865 roku zwiedził znaczne obszary wokół Sorongu, odwiedził wyspy Dorn i Raam. Bernstein zginął tragicznie 19 kwietnia 1865 roku. Wokół jego ostatniej ekspedycji narosło wiele legend, z których dzisiaj trudno odsiać prawdę. Wiadomo, że Ślązakowi udało się zebrać trzy nowe gatunki:

• Campochaera sloetii (Gąsienicojad złoty);
• Centropus bernsteini (Kukal papuaski);
• Timeliopsis griseigula,

a także zebrać kilkanaście okazów różnych rajskich ptaków.

Dokładnych powodów śmierci Bernsteina pewnie nigdy nie poznamy, wiadomo, że najprawdopodobniej wpadł w konflikt z jednym z wojowniczych nowogwinejskich plemion i zginął z ich rąk. Inna z teorii dotyczących śmierci naukowca, mówi, że zmarł on w wyniku powikłań związanych z jedną z licznych chorób tropikalnych jakich nabawił się w czasie swoich podróży. Śmierć dosięgła go w wieku zaledwie 36 lat na parowcu płynącym z Batavii na Ternate.

Urzędnik Indii holenderskich, podróżnik i naturalista, a także na przełomie lat 60. i 70. XIX wieku rezydent Ternate z ramienia rządu holenderskiego Samuel Corneille Jean Wilhelm van Musschenbroek (1827-1883), na podstawie odnalezionych odręcznych notatek Bernsteina, które obecnie znajdują się w archiwum w Lejdzie, sporządził raport z ostatniej wyprawy przyrodnika. Po śmierci Bernsteina, ostatnie 16 skrzyń z jego zbiorami spakowano i wysłano do Lejdy, gdzie dotarły pod koniec 1866 roku.

Jego doczesne szczątki zostały spopielone i pochowane na Ternate.

Grób Bernsteina na Ternate.

Dziedzictwo

Dokonania Bernsteina doceniali jemu współcześni, stąd kilka gatunków zwierząt, głównie ptaków nosi w swych nazwach jego nazwisko. Tym zaszczytem uczcili go uznani taksonomowie Schlegel, Junge i Rosenberg:

• Sterna bernsteini (Rybitwa chińska);
• Ptilinopus bernsteinii (Gołąbek owocowy szkarłatny);
• Megapodius bernsteinii (Kurka Sula);
• Pitt erythrogaster bernsteini;
• Eos bornea bernsteini (Lora karmazynowa);
• Chalcopsitta atra bernsteini (Lora czarna);
• Thalasseus bernsteini (Rybitwa popielata);
• Centropus bernsteini (Kukułka popielata);
• Pseudochirulus canescens bernsteini;

oprócz ptaków Bernsteina uczczono także poprzez na przykład nazwę gatunku mrówki Odontomachus macrorhynchus z wyspy Jawa, czy gatunek motyla Cethosia cydippe bernsteini.

Sam Bernstein w 1864 roku opisał trzy nowe gatunki ptaków: Melilestes megarhynchus vagans, Lycocorax pyrrhopterus obiensis oraz Corvus fuscicapillus megarhynchos. Niezwykle ważny dla świata przyrodników był jego cykl artykułów poświęconych gniazdom ptaków i ich budowie na Jawie, a trafne i szczegółowe informacje i obserwacje przyniosły mu światowy rozgłos i uznanie.

Bernstein w czasie swojej działalności zgromadził dla muzeum w Lejdzie:

• 4645 skórek ptaków, 1000 jaj ptasich oraz 354 gniazda;
• 181 ssaków;
• 212 gadów;
• 211 ryb;
• 588 mięczaków;
• 10 215 owadów i insektów;
• 42 skorupiaków.

Bernstein wysyłał także okazy do Królewskiego Muzeum w Berlinie oraz do muzeum i herbarium w swoim rodzinnym mieście. Wiele z okazów ptaków zebranych przez Bernsteina zostało na drodze wymiany przekazanych do innych muzeów – do Nowego Yorku, Wiednia, Paryża, Genui i Londynu. Oprócz fauny odkrył także dla Europy okazy flory, a także dokonał znacznych odkryć geograficznych i meteorologicznych badanych przez siebie obszarów. Na wyspie Batjan znalazł na przykład nowy gatunek drzewa muszkatołowego.

Kolekcje zebrane przez Bernsteina zostały opracowane w Europie. Wśród osób, które to uczyniły była ówczesna śmietanka naukowców holenderskich. Sam Schlegel zajął się gigantycznym zbiorem awifauny, ssaki opisał Pieter Bleeker (1819-1878), insekty Samuel Constant Snellen van Vollenhoven (1816-1880), a mięczaki i skorupiaki Jan Adrianus Herklots (1820-1872).

Sam Bernstein opublikował kilkanaście dłuższych i krótszych artykułów, głównie w holenderskich i niemieckich czasopismach ornitologicznych, przyrodniczych i geograficznych, takich jak Journal für Ornithologie, Zeitschrift für allgemeine Erdkunde oraz Nederlandsch Tijdschrift voor de Dierkunde. O nim samym także pisano; pisali jego koledzy ornitolodzy i podróżnicy, przede wszystkim Otto Finsch i Schlegel, a także Meinicke E.C. Bernstein oprócz niemieckiego, władał biegle holenderskim oraz malajskim, a w środowisku naukowym traktowany był z dużą estymą. Ceniono jego wiedzę i umiejętności, to, że niewzruszenie, wzorem prawdziwych wiktoriańskich podróżników i badaczy, przyjmował przeciwności losu i niebezpieczeństwa grożące utratą życia i parł dalej w nieznane, poszerzając przy tym wiedzę całego społeczeństwa.

Bibliografia

• Jansen, Justin J.F.J.: Pionieer of Asian ornithology: Heinrich Bernstein. “Birding Asia”, 10/2008, s. 103-107.
• Stresemann, Erwin: Bernstein, Heinrich Agathon. “Neue deutsche Biographie”, Bd.: 2, Behaim – Bürkel, Berlin, 1955, s. 135.
• Wendt, Herbert: Auf Noahs Spuren. Die Entdeckung der Tiere. Hamm: G. Grote Verlag, 1856, s. 151-152.
• Gebhardt, Ludwig: Die Ornithologen Mitteleuropas. Wiebelsheim: AULA-Verlag, 2006, s. 34.
• Finsch, Otto; Martens, Eduard von.: Zur Erinnerung an Dr. H.A. Bernstein. “Journal für Ornithologie”, nr. 40, 1866, s. 130-143.