
Przyrodnik i podróżnik Hermann Steudner
2 lutego 2025Urodzony w Gryfowie Śląskim Hermann Steudner zapisał się w dziejach wypraw geograficznych jako nieustraszony badacz Afryki, który w pogoni za swymi marzeniami oddał życie.
Steudner urodził się 1 września 1832 roku w Greiffenbergu (Gryfów Śląski) na Śląsku jako syn handlarza płótnem. Uczęszczał do gimnazjum w Görlitz (Zgorzelec), a następnie studiował od 1850 roku botanikę, mineralogię i medycynę w Berlinie, gdzie jego profesorami byli między innymi zoolog i mikrobiolog CHRISTIAN GOTTFRIED EHRENBERG (1795–1876), meteorolog i fizyk HEINRICH WILHELM DOVE (1803–1879) i geograf CARL RITTER (1779–1859), a następnie w Würzburgu, gdzie uczęszczał na wykłady słynnego antropologa i patologa RUDOLFA VIRCHOWA (1821–1902) i botanika oraz paleobiologa AUGUSTA SCHENKA (1815–1891). Jego nauczycielami byli również botanik ALEXANDER BRAUN (1805–1877), geograf THADDÄUS EDUARD GUMPRECHT (1801–1856) czy geolog HEINRICH ERNST BEYRICH (1815–1896). Steudner zaprzyjaźnił się także w tym czasie z lekarzem i zoologiem ERNSTEM HAECKELEM (1834–1919).
Po powrocie ze studiów do Berlina zaprzyjaźnił się natomiast z botanikiem KARLEM HEINRICHEM KOCHEM (1809–1879). W tym czasie został także członkiem Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin. Na początku lat 60. XIX wieku słynny podróżnik HEINRICH BARTH (1821–1865) namówił Steudnera do wzięcia udziału w niemieckiej ekspedycji do krajów Nilu pod dowództwem ornitologa THEODORA VON HEUGLINA (1824–1876). Misją ekspedycji było odkrycie losu zaginionego afrykańskiego odkrywcy i astronoma EDUARDA VOGELA (1829–1856), a Steudner z myślą o podróży badawczej studiował medycynę, literaturę afrykańską i język arabski.
Na polecenie wydawcy i mecenasa wypraw geograficznych AUGUSTA PETERMMANNA (1822–1878), Vogel wziął udział w angielskiej ekspedycji JAMESA RICHARDSONA (1809–1851) w latach 1849–1855, która miała przedostać się przez Saharę do Afryki Środkowej. Po śmierci niemieckiego astronoma i geologa ADOLFA OVERWEGA (1822–1852), który zginął podczas wyprawy w 1852 roku, Vogel przeprowadził badania astronomiczne w jego miejsce i sporządził mapę wyników geograficznych. Po dotarciu nad jezioro Czad i zbadaniu go, dotarł on do 9 równoleżnika na północy i zbadał region na zachód od Czadu. Podróżował dalej przez wschodnią Nigerię do królestwa Wadai w dzisiejszym Czadzie. Tam został zamordowany na rozkaz sułtana w lutym 1856 roku.W Niemczech jednak nie wiedziano nic o jego losie i został on uznany za zaginionego. Jego los rozpalał opinie publiczną, istniało również duże zainteresowanie jego zaginionymi notatkami naukowymi. W kolejnych latach kilku odkrywców chciało pomóc w wyjaśnieniu jego losu. 26-letni RICHARD VON NEIMANS (1832–1858) był pierwszym, który podjął próbę, ale zmarł w Kairze na krótko przed wyruszeniem do Darfuru w 1858 roku. Druga próba podjęta przez CHARLESA CUNY’EGO i jego syna KAMELA zakończyła się śmiercią tego pierwszego w Darfurze, podczas gdy jego syn został odesłany do Kairu w 1860 roku po dwóch latach niewoli. Z kolei kolejny poszukiwacz Vogela KARL MORITZ VON BEURMANN (1835–1863) po ciężkiej podróży został zamordowany.
August Petermann i pisarz OTTO ULE (1820–1876), wspierani przez Heinricha Bartha, zajęli się sprawą i rozpoczęli kampanię na rzecz wysłania ekspedycji w 1859 roku. Oprócz poszukiwania samego Vogela, jako cele badawcze wyznaczano zbadanie przemierzanych obszarów pod względem flory i fauny, ze szczególnym uwzględnieniem awifauny oraz dokumentację kartograficzną, antropologiczna oraz etnograficzną. Na dowódcę wyprawy wybrano Theodora von Heuglina. Do maja 1861 roku otrzymano darowizny w łącznej wysokości 18 884 talarów, co pozwoliła zorganizować większą grupę podróżników. Byli to były sekretarz w szkole misyjnej w Chartumie MARTIN LUDWIG HANSAL (1823–1885), szwajcarski badacz Afryki WERNER MUNZINGER (1832–1875), astronom THEODOR KINZELBACH (1822–1867), ogrodnik HERRMANN SCHUBERT (1830–1863) i właśnie Hermann Steudner, który przybył do Egiptu na początku 1861 roku.
Steudner przybył do Aleksandrii 4 marca 1861 roku, gdzie spotkał pozostałych członków wyprawy (oprócz Munzingera, który miał połączyć się z grupą dopiero w Massawie). Heuglin spotkał się z towarzyszami podróży w Aleksandrii 5 marca 1861 roku i pozostał tam do końca miesiąca. W tym czasie Steudner z Hansalem odbywali krótkie wycieczki po okolicy. Następnie grupa udała się do Kairu i pozostała tam przez prawie dwa miesiące. Podróż kontynuowano przez Suez i Morze Czerwone; Massawa w dzisiejszej Erytrei została osiągnięta w lato 1861 roku. Po drodze członkowie grupy prowadzili badania biologii morskiej i obserwowali ptaki na archipelagu Dahlak. Na poczatku lipca 1861 roku Steudner po raz pierwszy zachorował na malarie, na szczęście w jej słabej postaci.
Już wtedy rozpoczęła się krytyka wyprawy dowodzonej przez Heuglina. Głównym krytykiem został Barth, któremu nie podobały się działania dowódcy ekspedycji. Jego zarzuty dotyczyły opóźniania podróży, niewłaściwego zarządzania finansami i nieprawidłowo wybranej trasy. Barth pisał w jednym z listów do swojego szwagra Gustava von Schuberta w 1861 roku: Sam Heuglin niestety waha się bardzo długo i w rezultacie wyrządzi pozostałym członkom, którzy nie są przyzwyczajeni do tropikalnego klimatu, zwłaszcza naszemu Steudnerowi, niemałą krzywdę. Po latach okazało się, że krytyka wyprawy Heuglina okazała się bezpodstawna.
Podczas podróży z Massawy do Aksum, Heuglin otrzymał wiadomość, że Vogel został zabity w Wadai, a jego sprzęt został zniszczony. To skłoniło go do zaprzestania poszukiwań, co doprowadziło do rozdzielenia się grupy w Abisynii. Nowy plan Heuglina podzielił grupę, gdyż dla części podróżników główną motywacją wzięcia w niej udziału były poszukiwania Vogela, a nie badania w niebezpiecznych i niedostępnych rejonach Afryki. Munzinger i Kinzelbach kontynuowali podróż do Chartumu, natomiast Heuglin, Steudner i Schubert udali się na południowy zachód w kierunku królestwa Kaffa.
Królestwo Kaffa znajdowało się w południowo-zachodniej części dzisiejszej Etiopii, około 800 kilometrów na południowy zachód od Gondaru, a Nil Błękitny leżał aż około 500 kilometrów na zachód od tego regionu. Obszar ten był nieznany zachodniemu światu i pokryty był gęstym lasem deszczowym. Nowa trasa Heuglina, która liczyła około 3000 kilometrów, których pokonanie mogło potrwać w najlepszym wypadku od dwóch do trzech lat, znacznie różniła się od tego co pierwotnie planowano. Nieautoryzowana przez sponsorów decyzja Heuglina wywołała olbrzymie niezadowolenie, krytykę oraz koniec finansowania. Na dodatek Heuglin został zdjęty z dowodzenia ekspedycją. Heuglin z pozostającymi mu wiernymi przyjaciółmi przez wyżyny Abisynii i krainę Bogos dotarł do Adua, gdzie spotkali botanika WILHELMA SCHIMPERA (1804–1878). Potem ruszyli w kierunku Gonderu, po drodze docierając do obozu wojennego cesarza Abisynii THEODOROSA II, a następnie, po zwiedzeniu rejonów jeziora Tana, ruszyli w kierunku północno-zachodnim w stronę Nilu Błękitnego i Chartumu, do którego ostatecznie dotarli w lipcu 1862 roku.

Niektórzy członkowie niemieckiej ekspedycji po przybyciu do Kairu w marcu 1861 roku. Po lewej stoi Martin Ludwig Hansal, a obok niego po prawej stoi Theodor Kinzelbach. Hermann Steudner siedzi pośrodku, a Theodor von Heuglin po jego prawej stronie pali fajkę wodną. Pozostałe dwie osoby są nieznane. Źródło: Państwowe Muzeum Historii Naturalnej w Stuttgarcie, K-Arc-201681.
Heuglin ze Steudnerem wykorzystali czas spędzony w Chartumie na trzytygodniową podróż przez Kordofan. W tym czasie zapasy Heuglina i Steudnera były już praktycznie na wyczerpaniu. W 1863 roku towarzyszyli ekspedycji holenderskiej poszukiwaczki przygód ALEXINE TINNE (1835–1869) z Chartumu do Bar el Ghasal i jeziora Rek. Początkowo byli forpocztą wyprawy na statku żaglowym, a za nimi podążała reszta grupy – statki parowe i prawie 200 ludzi Kontynuując podróż na zachód przez rzekę Djur, Steudner zachorował na gorączkę zółciową w wiosce Wau ipo trzech tygodniach – 10 kwietnia Steudner umarł.
Heuglin pochował go pod grupą drzew niedaleko rzeki, w grobie tak głębokim, jak to możliwe, w miejscu bezpiecznym przed powodzią. Kazałem zaszyć ciało w dużym abisyńskim płótnie, zrobiłem dla niego węższe zagłębienie na dnie grobu, wypełniłem je liśćmi i starannie przykryłem drewnem i korą po pochówku.
Skrupulatne raporty Steudnera w Zeitschrift der Berliner Gesellschaft für Erdkunde w latach 1862–1864 miały ogromne znaczenie, ponieważ duże obszary, po których podróżował, nigdy wcześniej nie były badane przez botanika. Steudner przesłał do Europy wiele okazów botanicznych, zoologicznych, a także skamieniałości.
Końcowy raport „Die deutsche Expedition in Ostafrika 1861/2” (Gotha 1864) nie zawiera żadnego osobistego wkładu Steudnera.
Wyniki naukowe ekspedycji Heuglina były w sumie bardzo znaczące. Znane są 64 rysunki kartograficzne wykonane przez członków wyprawy, a także ilustracje naukowe oraz rysunki historycznych miejsc i krajobrazów. Oprócz licznych raportów i fragmentów dzienników w Mittheilungen aus Justus Perthes’ Geographischer Anstalt, Heuglin podsumował wyniki w swoim własnym dzienniku podróży, który został opublikowany w 1868 roku.

Pomnik Hermanna Steudnera w parku miejskim w Görlitz, ufundowany w 1875 roku przez Eduarda Lürssena
Karłowaty gekon pustynny (Tropiocolotes steudneri) nosi jego imię, podobnie jak niektóre gatunki roślin:
- Aloe steudneri (Schweinfurth),
- Asparagus steudneri (Schweinfurth),
- Convolvulus steudneri (Engler),
- Dracaena steudneri (Engler),
- Rubus steudneri (Schweinfurth),
- Trifolium steudneri (Schweinfurth).